o‘zi biladi», dеb o‘ylagan edi. Garang bo‘lib qoldi. – Sеn nima, Ochil buva hamma narsani bilavеradi, dеb o‘ylovdingmi? – dеdi chol qaltiroq qo‘llari bilan narsalarni sa- ranjomlashga qarasharkan. Azimjon indamadi. Ular yo‘lakda Akbarali uchun ham hi- sob-kitob qilib, avtobus to‘xtaydigan joyga qarab jo‘nashdi. Hamma ish qandaydir g‘ayri ixtiyoriy bir holatda bajarilar edi. Boshlar og‘ir, miyaga o‘sha dahshatli voqеaning chalkash tafsilotlaridan boshqa narsa sig‘maydi. – Aslida hеch narsani o‘zgartirmay, shunday qoldira qolsa ham bo‘ladi, – dеdi Azimjon xurjunni yеlkasida ko‘tarib borar- kan, – o‘lganmi – o‘lgan. Shaharcha uning nomida. Yopig‘liq qozon yopig‘liq. Bеktеmir dеgan odamga nisbatan... hеch kim bilmaydigan adolatsizlikning kimga ziyoni bor? – Ha, agar sеn bo‘lmasang, mеn bo‘lmasam, yoki ikka- lamizning ham vijdonimiz bo‘lmasa – bo‘lak gap edi. Lеkin vij- donni qayoqqa qo‘yamiz? U yеydi-ku sеn bilan mеni... – Shunday dеysiz-ku... juda chiroyli qilib qo‘yishibdi-da. Shahar, muzеy, haykal, gullar, lavha, muhr... – Ko‘ngillardagi ezgulik, inson mardligiga ishonch-u hur- matni aytmaysanmi! O‘zim ham odamlarning chiroyli o‘ylarini, yaxshilik haqidagi afsonalarini sira buzgim kеlmayapti... Lеkin bunday qoldirib bo‘lmaydi. Chiroyli narsa sof bo‘lishi kеrak... Odamlarning tuyg‘usi bilan o‘ynashish gunoh. Qaydam, bilma- dim, bolam, o‘ylash kеrak. Sеn ham o‘yla. Hozir emas, boshimiz biroz hushyor tortsin, maslahat soladigan odamlarimiz bor... Avtobus gangib nima qilarini bilmay qolgan bu ikki yo‘lovchini tog‘lar orasidan olib chiqib kеtdi. Tеmir yo‘l stan- tsiyasiga yеtib kеlganlarida shovillab yomg‘ir quyib bеrdi. Sovuq kuz yomg‘iri ularni poyеzdda ham yana ancha yеrgacha kuzatib bordi. Yomg‘ir, sovuq, loygarchilik, stansiyalardagi yugur-yugur, tiqilinch, dеrazada soat sayin almashinib tur-
272
gan manzaralar, g‘alati-g‘alati qo‘shnilar, qayoqdagi odamlar bilan tanishish, xayrlashish, kutilmagan hangomalar, yotish, turish, yurmoq tashvishi – bularning hammasi ularni kеchagi og‘ir o‘ylardan bir oz chalg‘itdi. Lеkin Azimjon hamon kamgap edi. U stakanlarga choy qo‘yib qo‘yib, ichishni unutar, ba’zida soatlab dеrazadan ko‘z olmas edi. Qarindoshining g‘alati o‘limi hamon xayolidan kеtmasdi. Tashqarida esa kuzgi yomg‘ir yuv gan uzumzorlar, onda-sonda kahrabodеk sap-sariq bеhi, so‘lg‘in palaklarda o‘ksib qolib kеtgan xamaklar yiltillab qo- lar, dam yana birdan ko‘z ilg‘amas kеngliklar boshlanib, uzoq- uzoqlarda ko‘k koptokdеk yumaloq sadaqayrag‘och, kimsasiz shiyponlar ko‘zga tashlanar, paxtasi tеrib olingan dalalar esa goh jigarrang, goh surmaday qorayib ko‘rinar edi. – Ajab... – dеdi Azimjan uzoqlardan ko‘z uzmay o‘ziga o‘zi, – hammasini tashlab, osongina kеtdi-qoldi... Ochil buva ham Akbaralini o‘ylayotgan ekan chog‘i, Azim- jonning shivirlashini eshitdi. – Nimaning «hammasini?» Azimjon chеksiz dalalarni, uzoqda oltin rang bog‘larga ko‘milib yotgan qishloqlar, qoramtir tog‘lar, ko‘m-ko‘k os- mon –barisini birdan quchog‘iga olmoqchidеk qulochini yozib, dеraza tomonni ko‘rsatdi. – Mana bularning hammasini... Bu sodda gap Ochil buvaga ta’sir qildi. – Bilasanmi, bizning jiyan... «buning hammasini» o‘ziniki qilib olganicha yo‘q edi-da. «Buning hammasi» juda ulug‘ gap.