A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

]ara ve zamanının müstebid .hükümdarlarına karşı muhalefet fikirlerini' telkin ediyordu:

«Nefs»im aytır «sadr» yanında olturuben + Türlük türlük nimetlerni kel- türüben + Yiyip içip tün kiın qarın tolturuben + Yastıq üzre tekye qılıp yatayın der. + «Huh»um aytır tüni küni qatlanuben + Haq Mevlâm rızasını tile- nüben + «Qul Süleyman* ’ışq atığa atlanuben + Uzaq keçmiş erenierge yete- yin der. ( «Olturuben- = «oturarak», «atığa = «atma» ).

Daha kıyamdan bir yıl önce, 25 (12) mayıs 1897 de kendisini., sorguya çekmeğe gelen rus memurunun, «size zenginler mi, yoksa yoksullar mı daha yakındır? Hangisine taraftarsınız?» diye sorduğu suale, Dukçı İşan: «Ben bir yoksulum. Elbette yoksullara taraftarım. Zenginlerde ümidimiz ve onlara dayancımız yoktur. Biz duacı bir biçareyiz. Soy soya çeker. Herkesin kendi soyunu dost tutacağı tabiî- dir» diyç cevap vermiştir¹-*-).

İsyan zorla bastırılırken, bunun sebepleri incelenmedi ve ahaliyi memnun edecek hiçbir tedbir alınma*. Yukarıda pamuk meselesine ait yazdığımız kısımda izah ettiğimiz .üzere, servetin; gittikçe sayısı- azalan bir zümrenin elinde toplanıp çokluğun yoksullaşması hız aldı.

O nisbette pamuk sahalarındaki ahali arasında eşkıyalık ve cinayet çoğaldı. Fergane vilâyet hesaplarına göre, bu vilâyette daha 1901 yılında asayiş tam idi. İki milyona yakın ahaK arasında yılda ancak 26- baskındık ve 26 yağma olmuştu. 1904 te 74 baskın ve talan, 1905 te 163, ahalinin fabrikacılara borcunun en çok arttığı 1909 da 460, hatta 1910 yılında bütün Rusyadaki cinayetten iki defa fazla vâki oldu. 1911 de, bu cinayetlerin artık âdî cinayet olmayıp, ihtilâl ve hürriyet hareketi olduğu kaydedilmektedir *«). _{Bu suretie cinayetlerin} çoğalması dolayısıyla Taşkentte neşrolunan resmî hükümet gazetesi «Jurkestanskıya Vedomosti» 22 kânunusani 1906 tarihli nüshasında şöyle bir yaz, yazıyor: «Ferganede cinayet gittikçe çoğalıyor. Sebebi, ahalmın yoksulluğu, bunun sebebi de, toprak azlığıdır. Hanlar çağında toprak buhran, olursa, yeni arklar vücude getirmekle mesele hallo- lunurdd. Maatteessüf itiraf etmeliyiz ki Rus ordusu Ferganeyi işgal ettikten sonra sun î sulama işleri sekteye uğramıştır. Endican isyan,n- na ışana şeyhe müridler değil, İktisadî buhran sonunda aç ve çıplak kalan ahalinin iltihak etmiş olduğunu unutmıyalım». ^{271 272}

Son rus inkılâbından sekiz ay önce başlıyan son büyük isyan, 1916 yılında bütün Türkıstanda yapılan «merdikâr isyanı» dır ki, bu, Cihan Sava?.- nın gidişinde de mühmı tesiri olan bir olaydır. Hap ragme^