A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

.V'-P
nt - ntiier. 2 3 şubatta Türkistan tam muhtariyetli olarak ilân ojundu.

Veui Mergilânda her müslüman «Türkistan muhtariyeti mübarek bolsun» diye kutluiadılar. Buradaki alman ve avusturyalı esirleri serbest bıraktılar. Rusların bir kısmı müsiümanlara sığındı. Bir kısmı, çoluk çocuğunu alarak şehrin kalesine kapandılar. Bunlar 1000 kadar rus olup, çok bitkin bir haldeydiler¹⁷¹) • Ferganeliler 3 martta Rusların Türkistanı tah- İive edecekleri, Afganistan hükümetinin kendilerine büyük yardım gönderdiği hakkında şayialar çıkarmışlardı. Fakat bu büyük sevinç, an- e a k bir gün devam edebildi. 24 şubatta Osipov, Taşkentten çok askerle \ Khokanda ve Skobleve gelerek yerli türk kuvvetlerini nihaî olarak da- / ğıttı. Bundan sonra d iirkistanın Sır Derya, Fergane ve S em erkan d vi-/j iâyer.lerinde aralıksız olarak Rus Sovy^erb.usulü hâkim oldu.


zakistan Flükûmeti zaten -teşekkül edememişti. Azalanndan Alikhan ve Baytursunoğlu Ahmet, Mır Çakıp ve diğerleri, Örenburgun bolşevikler tarafından işgali arifesinde kaçıp Semi Palat şehrine geldiler. Ahmet ve Mir Çakıp, Çökeçeğe geçerek Çin Hükümetiyle temasa girip, kendilerine yardım istiyecek oldular; fakat Cin telgrafları işlemediğinden bir cevap alamayarak geri döndüler.

Başkurdüstan hükümet âzaları (o cümleden ben), 2 nisanda (yeni hesapla) Orenburga Kazaçiler ve Başkurtlar tarafından yapılan bir baskın sırasında hapishaneden kaçmağa muvaffak oldular. Ufada zli bir toplantıdan sonra Ahmet Zeki Velidî ve Karamışoğlu
Örenburgun işgali sırasında yerini terketmiyen Başkurdüstan hükümetinin âzaları (o cümleden ben) bolşeviklerle anlaşmak istedilerse , de, muvaffak olamayıp, 3 şubatta rus bolşevikleri tarafından tevkif edil- (iiler. Baymak kasabasında kurulmakta olan baskurt millî asl^ri de, Başkurt muhtariyeti hareketini millî hiyanet zanneden Orenburg «Müslüman (Tatar) Harbî İnkılâp Komitası» âzalarının desiseleriyle kapana düşürüldü. Başkanları Edilbayoğlu Abdullah, Magazoğlu Abdullah ve başkaları, hiyle ile Rusların meclisine dâvet edilip, haince öldürüldü. Ka ²⁸⁹

Emir, Bürcen ve i amyan uluslarında,. gizlice siyasî ve askerî teşkilât işleriyle meşgul oldular. Karagay Kıpçak ulusunda karargâh Ahmet köyü idi. Buradan proklamasyon neşrediliyordu. Gizli teşkilâtların verdiği karara göre, Kustanay şehrinde kongre toplanacaktı. Yardım dilemek için japonyaya'vekil olarak bir adam (Talha Resulov) gönderiliyordu. Bunu uğurlamak için Sibirya demiryolu hattında Çömlek istasyonu civa- . rina geldiğimizde (22 mayıs 1918) yeni bir hâdise zuhur etti. O da, Çek-Slovak askerlerinin Sovyetlere karşı isyanı idi. Çek-Slovak isyanına Başkurtlar tamamen hazırlanmış bulunuyorlardı. Başkurt teşkilâtı Çiİebi şehrinde hemen bir hükümet kurdu. Millî hükümetin ilân ettiği seferberlik, muhtariyet muhaliflerini hayrette bırakacak bir surette muvaffakiyetle geçti. İlân edilen yılların delikanlıları istisnasız geldiler.

•'-çv üT

1 inci, 2 nci piyade okçu ve I inci süvari baskurt alayları kuruldu. İki ay sonra hükümet Orenburga taşındı. Türkistan , bükûmet âzalarm- dan Ubeydullah Khoca ve arkadaşları^ Mır Muhsin, şâiı Abdüihamid Süleyman (Çulpan), Bukharalı Abdüihamid Ârifoğlu o zaman Başkuı- düstanda çalıştılar. __

Bu aralık Semi Palatta Alaş Oıda Plükûmeti kuruldu. Sabık Türkistan hükümet başkanı Tınışbayoğlu Muhammetcan da Alaş Orda'ya geldi ve dahiliye nazırı oldu. Alâş Orda hükümet âzaları şu kimselerden mürekkepti: Hükümet başkanı Bükeykhanoğlu Alikhaıı, muavini: Ab basoğlu Khalil, adliye nazırı: Berimcanoğlu Ahmet, dahiliye nazırı:

I ınışbayoğlu Muhammetacn, harbiye nazırı: Ermekoğlu Alimkhan; diğer nazırlar: Sersenoğlu Biy Ahmet, Dostmemetoğiu Khalil, Dostme- ıııetoğlu Cihanşa. Bunlardan Dostmemetoğulları Uıal Vilâyetinde bulunup burasını, Alaş Ordanın batı bölümü diye adlandırıyorlardı²⁹⁰'. Aüze kadar Başkurdüstan Hükümeti, askerî teşkilâtını epeyce ilerletti. Aynı zamanda Alaş Orda da, millî ordu kurmak yolunda çalıştı. Başkurdüstan gibi Alaş Orda askerî teşkilâtının merkezi de, Orenburgda bulunuyordu. Alaş Orda, Örenburgdan başka, Turgay ve Kustanay şehirlerinde ve Semi de kazak millî alayları kurmağa muvaffak olmuştu

Gerek Âlaş Orda ve gerek Başkurdüstan Hükümetleri, polis teşkilâtını da ilerletmişlerdi. Ak ve Kızıl Rusların savaşından cidden istifade etmek yolunda çalışıyorlardı. Başkurt ve Kazak Hükümetleri, askerî YTjktisadî idarelerin ve hükümetin merkezi Orenburg olmak üzere, tamamen orada birleştirilmesi yolunda müzakerede bulundular. Sonrası gibi o zaman dahi Özbekistan, Kazakistan ve Başkudüstan arasında ih-

tilâflı hiç bir mesele bulunmadı. Dış siyasette hareket hattı ve iç işlerimizde işbirliği meseleleri de Başkurdüstar^ vekili şair Magazoğlu Seyit- kirey’in iştirakiyle, Alaş'Orda da (Semi Palat = Ceti Tam‘da), î 8-2 I temmuzda inikad eden içtimalarda halledilmiş ve 1 2 madde olarak tes- bit edilmişti. Sonra Oıenburgda Başkurt ve Kazak âzalarının muhtelif konuşmaları oldu, nihayet bu iki hükümet azalan Samarada (29 Ağustos - 3 Eylül) toplanarak Orenburgda «Kazak-Başkurt askerî mınta- kası» (voyennıy okrug) kurmak kararını kabul ederek bunu «Şamara hükümeti» denilen Rusya Müessesan Meclisi hükümetine kabul ettirdiler ve orada hazır bulunan Khokand hükümeti azalan ile birlikte «Şarkî Rusya muhtar müslüman ülkeleri birliği» (federasyonu) plânın kabul ettiler. Elimde ancak s. 371 de mündeıec haritası hatıra olarak kalan bu plâna göre, bu birliğin satıh mesahası 4.010.139 km^. olup ahalisi (1911 ve 191 7 hesaplarına göre) 12.833.129 u, yani %82 si Müslüman olmak üzere ! 5.673.680 kişiden ibaret olacaktı. Hareketimize yanaşmıyan Kazanlılara da Başkurdüstanın bu federasyona dahil olacak olan «Kiçi Başkurdüstan» kısmından kalan büyük kısmı ile birlikte her hangi bir isim altında bir muhtar ülke teşkil eylemeleri ve iç Rusya vilâyetlerinde dağınık yaşıyan Tatar ve Mişerlerin Küçük Baş- kurdüstana ve Batı Kazakistana (Yayık havzasına) hicret etmelerini tergip eylemeleri 8 Eylülde Ufada toplanacak olan «Rusya Devlet Şûrası» sırasında * oraya gelecek Kazanlılara teklif etmek kararlaştırıldı. Bükeykhanoğlu Alikhan, 1 mısbayoğlu Mehmet can ve ben bu <

37 î