A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Baku «Şark Kongresi» içtima, gibi Bukhara Emir- Zerefşan liğiı.ıi yıkarken bolşeviklerin burada kısa bir za-

Havzasında man için olsa bile millî unsurlardan istifade etmek

Faaliyet mecburiyetinde bulunmaları ve bir millî hükümet

teşkil eylemeleri, Türkistan milliyetçileri için iyi bir

fırsat oldu. Baku kongresindeki mukarrerat üzerine her yerde herkes artık gizli millî teşkilâta doğru gitmiş, gizli millî teşkilât yapmak zaruretini anlıyanlar her vilâyetten Bukhara ve Semerkand hududuna gelmiş, fakat günün çok. mütenevvi olan meseleleri hakkında fikirler tebel-

205b) Bk. Barth ol d, Otçet o komandirovke v Turkestan, in Bulletin.de VAcademie des Sciences: de Russie, 1921, s. 188 vıiı; 27 kütüphaneden her biıi- pin kitap, ve cild adedi için bk. Fıtrat, Seyyah-i Hindi, 1910.

Cemal Paşa Türkistan meselelerini Kabilden idare etmek istiyor Ve basmacılarla temasa giriyor Moskovadan Enver Paşa bolşevikler lehine «ıslâm ıttihad»ı propagandası yapıyordu. Bunun da tesiri vardı. Ortada bir de bize mütemayil görünen ve aramıza girmeğe çalışan bazı unsurlar ve bazı gayrimüslim milletler, yerli yahu diler ve Batı Türkistanda çalışan Kaşgar Türklerinin ortaya attığı Ikitürkastan meseleleri vardı. Bir de bolşeviklerle mücadele halinde olan Rus fırkalarıyla münasebeti tâyin etmek zarureti vardı. Bukharada ve Khıyvakda hükümet,- fikıYdaşımız milliyetçilerin eline geçmekle ve bunların idare usulü, muvakkaten olsa bile, «komünistlik» ten biraz farklı olmak üzere «halkçılık» diye ifade olunduğundan, bunların İktisadî, İçtimaî meselelere nazarların, formöle etmek zarureti Vardı:/!) Kadîmler, 2) cedidler, 3) sosyalistler diye üç takıma ayrılan Türkistan yerli siyasî zümresi,/emirin ortadan kaybolma- . s.yla ancak «cedidler» ve «sosyalistler» elinde temerküz etmekte idiyse de, bunlar arasındaki fikirler keşmekeş içinde idi. Spnkânunun ilk haf- tasında program meseleleri müzakere edildi. Bu meselelerle daha ziyade Türkistan «şûra-i islâmc.lar.» ile «Bukhara cedidilerinden baz. zevat


lur etmemiş olduğu gibi, konsperatif bir hayatta bunların tanzimi de müşkül idi. Müteaddit mudil meseleler bir kavuş halinde bir araya toplanmıştı, basmacı meselesi ise tamamiyle bu gizli i teşkilâta yüklenmek üzere idi. Kırgızlardan Türekul Canuzakov ve özbeklerden Sultanbek ve bazı Başkurtlar basmacılara iltihak etmiş olduklarından, basmacı meselesinin radika] bir surette tanzimi hiç de: geriye bırakılamıyacak bir devreye girmiş'bulunuyordu. Bir kongre akdi hazırlığı vardı, fakat kongrenin sırası değildi. Hariçle temas meseleleri vardı. Bir çok münevverler, [o cümleden Münevver Kari], Cemiyeti akvamdan bir şeyler umuyorlardı. O aralık Gulcadan Kazanlı münevverlerden Ârif Kerimi gelmiş, oradaki Japon mümessilleri ile temas lüzumu görülmüş, Bukhara emiri takip ediliyor, fakat arkasından «emırci», «biraz emirci», «emirden gayrimemnun» basmacılar ortaya çıkıyordu.

^hal^\ ^SOS^^I!zm de dahiliye (sonra harbiye) naz.rı Abdulhamıd Ar.fov ile benim tarafımdan temsil ediliyordu. Hazır bir program olmadığından, umumî mecliste müzaıkere esnasında 1919 da Başkurdüstanda 1920 haziranında Moskovad.a. sonra Baku kongresi esnasında Tureku] Canuzakov ile beraber işlemen 27 maddelik «millî sosyalist fırka» program, okundu. Hazır olanlardan pek az, bunu ka-