A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

-^3S) Bu esefli hâdise Pravda, ağustos 1923 nüshasında yazılmıştır.

(Mekânımda) öldürüldü. Semerkand vilâyetinde Hemrah Kul Bek, daima Açıl Beğin yanında bulunan kardeşi Devran ve arkadaşları daha 1923-1925 yıllarında Semerkandla Şehrisebz arasında çeteciliklerini devam ettirdiler. Bunlardan «Mirza Pehlivan Min» (Şüllük’te) ve Molla Khalık Kul (Pençkent civarında) muharebede şehit olduktan sonra, Hemrah Kul ve Devran ilkin Şarkî Bukharaya, oradan da Afganistana geçtiler. Şehrisebz ve Semerkand tarafında yine uzun zaman Molla Ab- durrezak ve Gaday Pehlivan çetecilikte devam ettiler.

1.923 yılı mart ve mayısında basmacılık, yeniden alevlendi. 27 martta müslüman kızıl askerlerden bir takımları basmacılara iltihak etti; demiryolu amelesi de ihtilâlcilere yardım etti. 7 nisan ve 9 mayısta Taş- kend-Orenburg hattı kesildi. Bu hareket Bükhara, Semerkand ve Türk- rnenistana yayıldı. Bolşevikler ancak haziranda vaziyete hâkim olabildiler. Yılın başlangıcında Han Cüneyd, Khıyvayı işgal etmişti, bolşevikler ibıı şehri ancak 31 sonkânunda^vistirdat edebildiler. Han Cüney- din arkadaşlarından İşan Ağaçinin fırkası sabık Khıyva cedidler hükümeti âzalarına istinat ederek, mart başında Hezaresbi kuşattığını «Tur- kestanskaya Pravda» yazdı (14 mart). O hudutta bolşevikler vaziyete ancak mayısta hâkim olabildiler. Basmacıların bu harekâtı, Avrupa matbuatında epey alâka uyandırmıştı-³⁰). 1925 16 ilkkânun tarihi ile bana Türkistandan gönderilen mektupta daha şu fırkaların faaliyetinden bahsedilmektedir: Ferganede Quba civarında Ömer A!i Leşkerbaşı (300 kişi ile), Khokandın Altıarıq civarında Karabay Leşkerbaşı (200 kişi), Esfere’de Turdu Bek (200), Özgend’de ve Alayqurda Otuzoğul Kırgız- larından yukarıda mükerreren zikri geçen Canibek Kadı, Belcuvanda Kürşirmetin kardeşi Taş Mehmed (500 kişi ile), Vakhş havzasında Pur- süqda İbrahim Lakay (200 kişi ile), Karatağda Temür Bek (100 kişi ile), Karşı ve Guzarda Hurrem Bek (200 kişi), Karateginde Mahdumca (50 kişi), Khıyvada Han Cüneyd fırkaları.

Han Cüneyd 1924 mayısında Khıyvaya taarruz etmişti, 1927 yılına kadar mücadelesinde devam edip o yılın eylülünde, Kühne-Ürgenç civarında ziraatle meşgul olmak şartı ile, sulh akdetti. Fakat bolşevikle- rin kendisini ele geçirmek istediğini görünce tekrar silâha sarılıp, Ahmed Bek ve Şaltay Batır çeteleri ile birleşerek bütün Karakum Türkmenle- rîni ayağa kaldırdı. Bolşevikler Akhundof idaresi altında harbî inkılâp şûrası teşkil edip, bu hareketin cidden tenkiline çalışarak, Türkmenler- den bir çök günahsız ahaliyi kestiler. Ancak bir yıl sonra 1928 eylülünde Han Cüneyd fazla mukabeleyi faydasız bulup, 600 kadar askeri ile ³²⁰

Astarâbâd hududuna gelip İrana ilitca etti ve İran hükümetine silâhını teslim etmeyip, 1929 yılında Afganistana geçti. Han Cüneyd, daha 1873 yılında Ruslar Khıyvayı işgal ettiklerinde bile harbetmiş ve hiç bir zaman rus tâbiiyetini kabul etmemiş olan bir Türktü.

Şarkı Bukharanm değerli mücahitlerinden Kongırat Molla Rahman Berdi, Baba Dağlı Taş Mehmed Dadkhoh, Kabadyan Kongıratlarmdan -Üten Bek v.e Karabek’ler ile nihayet 1926 yılı haziranının 21 inde kurban bayramı gününde Rusların taarruzları karşısında Lakav İbrahim Bek A.fganistana iltica ettiler. Enver Paşanın maiyetinden «Pülemitçi (mitralyozcu) Mehmed Ali Toosaba», Şehrisebz civarında kuvvetli bir fırkaya malikti. 17 haziran muharebesinde Rusların eline düştü. 26 haziranda Semerkand Pençkent nahiyesinde Kurban Kprbaşı, kahramanca bir mücadele neticesinde bütün maiyeti ile beraber şehit oldu. Bunun kafasını, bolşevikler, ortaçağların barbarlığiyle Pençkentte günlerce teşhir ettiler. Ruslar Şarkî Bukharaya Şerefeddinof adlı bir Kazanlı komünistin idaresi altında «fevkalâde tribunal» göndererek, bir basmacı için bütün kabilenin mesul olacağını ve katliâm edileceğini ilân ettiler ve bunun tatbikatına da geçtiler. Harb meydanında bir iş yapmadıkları zaman, günahsız köylüleri katliâm etmek, bolşevik âdetidir. Her halde İbrahim Lakaym Afganistana geçmesi, bolşevikler için tarihî bir hâdise oldu. Bu münasebetle «Turk'front», «harbî Okrug»a (mmtakaya) değiştirilip, «cephe»nin bitirildiği ilân edildi. Buna rağmen Ferganede bazı korbaşıların, daha 1928 yılındaki faaliyetleri hakkında gazetelerde haberler okuduk. O cümleden, o yılın haziran 2-4 güllerinde R'^,s^;^^n v*~ Sukh civarında Fakir Korbaşı ve Yekketut civarında Ömer Korbns? bol- şevikler ile mücadele ediyorlardı.