A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Yine mecmualardan Mahmudkhoca Behbudînin 1913-1915 yılla- ımda Semerkandda mecmuası; Molla

Âbdurrahman Sadık oğlu- tarafından muhafazakâr ulemanın naşiri efkârı sıfatiyle Taşkeptte 1915 te başlayıp neşrolunan «Islâh» mecmuası; Aşur Ali Zahirinin 19 16 yılı sonunda, bu satırları yazanın da yakından ^]’^tİ^ralciyle başladığı aylık «Yurt» mecmuası; Taşken»

te Novikov adlı bir Rus tarafından 19 1 5 ten “başlayıp ziraâte ait neşro- lunan aylık «Dihgan» zfcedilmelidir. «Terakki», «Khurşîd», «Şöhret». «AsTya», gazeteleri, hükümet tarafından kapatıldılar. Semerkandda çı- kan «Âyine» mecmuası ve Taşkentte neşrolunan «Sada-i Türkistan» gazetesi, o zamandaki münevverlerin çoğunu kendi etrafında toplamışlardı. Yukarıda da bahis mevzuu olan bu son gazete, Özbeklerden rus mektebi görerek hususî avukatlık yapan Übeydullah Khocayevia iştiraki ile neşrolunuyordu. Übeydullah sosyalist - revolüsy öneri erden arkadaşı Vadim Çaykinle beraber Endicanda bu gazetenin rusçası demek olan «Colos Turkestana.» gazetesini neşrediyorlardı.

Taşkent ve Bukharada bu sırada müslüman matbaaları tesis edildi. faşkent zenginlerinden Gulam Haşan Arifkhanovun tesis ettiği matba- ada litoğraf usuliyle pek çok farsça ve türkçe eski eserler tabolundu. Taşkentte müslüman eserleri tabeden rus matbaalarından Borsov, Bu- /vharada Livnin matbaası da tarih ve edebiyata ait bir çok eserler, Ne- vaînin «Hamse»si, Ahmed Y^sevînin «Divan»ı, «Tarikh-i Selim», «Tuh- fetuzzâ irin», «Qandiyye», «Narşakhî» tarihleri, Ebamüslim rivayetleri, Temurnameler, Şehname tercemesj gibi mütaaddit eserler sarı kâğıda tabolundular.

Harbi umumî esnasmda Türkistan da türk ve İslâm matbuatı pek süratle ilerledi. Taşkentte yeni eserler neşri için «Türkistan» diye~bı7" neşriyat şirketi de tesis edilmişti.

İnkılâba kadar Türkmenler içinde müstakil edebî bir hareket gö- ilmedi. Rus hükümetinin neşrettiği «Mecmua-i Mâverâ-i Bahr-i Kha- zar» da, Türkmenlerden hiçbirini kendisine celbedemedi. Tatar ve tus

matbuatına kalemleriyle iştirak edenler de azdı. Sonunculardan Khan Yomudiski, yine yukarıda (s. 3 70) de ismi mezkûr Mervli Emir Hacı- ınn Petersburg Üniversitesini ikmal eden oğlu Kakacan Berdiyevin bazı ıüs etnoğrafyacılarına (Samoyloviçe) verdiği malûmat matbudur. Khan Yomudiskinin Astarabad Türkmenlerîne dair 1911 de Taşkentte neşrettiği makaleleri mühimdir. Kırgız (Kara Kırgız)lar da bu vazıyette idiler. Bunlardan Ufada Kazânlı İslâm ıslahatçılarından Ziyaeddir Kemalinin medresesinde tahsil eden Kırgız talebelerinden İşanali Araba- yev, 1911 de ilk olarak kırgızca neşriyata başlayıp, Molla Kılıç adlı bir kırğız sairinin Yedisu zelzelesine ait şiirlerini neşretti.

1917 de başlıyan rus inkılâbının her yılı Turkis- 1917 İnkılâbından tan için bir devir oldu. O yıl sonunda bolşeyikîeriri Sonraki Neşriyat hâkimiyeti yerleşip de, kendi mesleklerine uymıyan vV kendi sansürlerine tâbi olmı^an bütün neşriyatı me^:n’edinceye kadar, Özbekistan ve Kazakistanm her tarafında rnuhte- lif siyasî mesleklere, millî hayatın muhtelif meselelerine ait risaleler,

• muhtelif şehirlerde gazeteler neşrolunmaya başladı.^Kazakistanda, Oren- burğda <

Kazak münevverlerinden Alikhan Bükeykhan ye arkadaşlarının fikrine iştirak etmiy eni erden' bir kısmı «Üç Cüz» (Üç Yüz) adında sosyalist fnkâ tesis edip Taşkentte haftalık «Üç Cüz» gazetesini neşrettiler (mü- harriri: müteveffa Köîbay Togusov idi). Kazak milliyetçileri ise, Taş- kentte «Birlik tuvi» (muharrirleri: Khocan oğlu Sultanbek, Çokay oğlu Mustafa, Balgınba'y oğlu Hayreddin), Semipalat’ta^ «Sarı Arka» (mu- hârrirleri: Kazakların en ileri gelen münevverlerinden Abbas oğlu Ha- hîTT'darsık~~â§uTtayımcan), Khan Ordası’nda «Uran» (muharriri İstanbul c a'tahsil gören Abdulâziz Musa) gazetelerini tesis ettiler.


:selen millî şâiîlerdırTTBunlarclan Çol-

suf, o vakit bu inkılâp çağında yü

Özbekistan d a ise, Taşkentte «Necat» (muharriri: Münevver Kari), «Kineş» (Türkistan müsîüman merkezi şûrasının naşiri efkârı, muharriri: Ahnıed Zeki Velidi), «Turan» (muharriri: Muhammed Emin E- fendizade), «Uluğ Türkistan» (muharriri: Kebir Bekir)* Khokandda «Tirik Söz» (muharriri: Abidcarjı), «El Bayrağı» (muharriri: tarihçi Salı oğlu Bulat), Semerkandda

pari ile Magcan ileride ayrıca bahis mevzuu * olacaktır. 1917 de neşro- İunan muhtelif edebî ve içtimai eserlerde, şiir mecmualarında pek tabiî olarak istisnasız bir neşat ve umut görünüyordu.

Bolşevik devrinde millî edebiyat 1918-1925 yıî- Bolşevik Devrin- larında pek zayıf düştü. 1925 ten sonraki matbu- deki Edebiyat at ise, tamamiyle hükümet neşriyatına münhasır kaldı. Fakat Sovyet dahilî siyasetindeki inkılâplar neticesinde, bilhassa 1923 yılından sonra milliyetçi gençler ve biraz sonra da ihtiyarlar bile Sovyet çerçevesinde işlemeğe başladılar.t Bugün vakitli tiirk komünist matbuatı çok genişlemiş ve bazı şehirlerde bilhassa teknik itibariyle pek mükemmel bir durumdadır. Türkçe günlük gazeteler muvaffakiyetle idare olunuyor. Matbaaları, mürettipleri, ressamları, fotoğrafları, muhabirleri hep yerli Türktiir. Kazakistandaki gazeteler şunlardır: «Enbek Tuvi» (1919-1920, Orenburg; bu gazete eski «Qazaq» gazetesinin yerine çıktı). Onun devamı olan «Enbekçil Qa- zaq» (1921 den. başlayıp hâlâ [1928] da devam ediyor. İlk önce C- renburgda ve şimdi Kızılordada neşrolunuyor, Kazakistan merkezi hükümet ve fırka naşiri efkârıdır; muharriri Tuğcan oğlu Abbastır). Yine «Kidey Sözi» (Omsk 1920), «Avul Tili» (haftalık, Kızılorda), «Tilşi» (haftada 2, Almalı), «Kidey» (haftalık, Aktübe, 1925 denberi çıkıyor), «Avul» (haftada 2, Kostanay), «Cumusker Ti!i» (Öyşük V-: Gur’yevde çıkar). «Kidey Tili» (haftalık, Astarkhan), «Qazaq Tili» (haftalık, Semi de. 19 19 danberi çıkıyor) gazeteleri ve Taşkentte üniversite talebesi tarafından «Kidey Aynası» mecmuası çıkıyor. Önceleri Taşkentte «Aq Col» gazetesi (muharrirleri: Khocan oğlu Sultanbek, Bermecan oğlu Azimbek), ve ilmî edebî «Sana» mecmuası çıkıyordu; Turkistaııın kabilelere göre cumhuriyetlere taksiminden sonra lâğvedildiler. Şimdi Kızılordada «Qızıl Qazakıstan», «Cana Mekteb», «Ayal Tenkdigi», «Leninşil Cas», Semide «Tan» mecmuaları neşvolunuyor. Bunlardan «Qızıl Qazakıstan» da iktisadiyâta ve «Tan» mecmuasında edebiyat ve halkiyata ait makaleler çok bulunmaktadır. «Tan»m 1925- 1926 yıllarında neşrolunan nüshaları, hakikaten zengindir. «Înbekîi'l Qazaq» gazetesi 192 7 yılı 2 7 sonteşrininde bininci sayının bayramını etti. Bu gazete, 12-13 bin nüsha tabolunuyor. Kazakların bütün mühim kuvveleri, eski kabakçılardan Mir Çakıp da dahil olduğu halde, bu gazetede yazıyorlar. «Qızıl Qazakıstan», komünist fırka merkezinin mec- muasıdır. 192 î den bugüne (1926) kadar 68 nüsha neşrolunmuştur. «Cana Mekteb» ise, maarif komiserliğinin terbiy.evî ve ilmî mecmuası dır. 1925 tenberi 35 cüz neşrolunmuştur. «Ayak Tendiği» kadınlara, «Leninşil Cas» gençlere mahsus mecmualardır. 1928 sonkanuhundan