A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

i bendranat Tagor’u kendisine numune etmiş, fakat orijinal şiirleri tercü* me ve nazirelerinden daha mükemmeldir. Yazdığı piyeslerden «Khallil Ferenk», 19 1 7 de, ilk şiir mecmuan T Ya*qın^^ çıktı. Sonra

"«Uyganış» (T9 24)r«Buls^İa7» _ (1 924), «Tan Sırlan» (1926) intişar etmiştir. Sonra çıkan piyeslerinden «Çuranın isyanı»,

<<ÖrtaqTQarşıbayev», Özbek inkılâp hareketi tanKmden alınmıştır. Zikri geçen şiir mecmuaları gibi bu piyesler de millî ruhta yazılmıştır. Müteakiben Çolpan Sovyetlere uyarak kozmopolit ruhta eserler yazmak ve tercümeler yapmakla meşgul olmuş, o cümleden Şeksperin «Hamjet» ini, Götz’ün «Turandot»unu, Gorki’nin «Ana»smı, Tretyakov ve sair rus ediplerinin eserlerini tercüme ederek, neşretmiştir. İdeoloji itibariyle Çol- pan, Magcanın aynı gibidir. Türk millî kültürünün ihyası fikri, bunların "her ikısTliçin edebî faaliyetlerde asıl hedeftir. Bu yüzden her iki şâir, çok takibata maruz kalmışlardır. Biz Magcan için olduğu gibi, Çolpan için de ancak Sovyet nezareti altında basılan eserlerindeki bazı parçalarını nakletmekle iktifa ediyoruz.

Türk ve Rus yerine Magcan, «kün men tün», yani «gündüz» ile «gece» tâbirini kullandığı gibi, Çolpan da «şark ve garp», «mazlum ve zalim», «yoqsul ve zalim» gibi tâbirler kullanır. Şâirin aşağıda naklettiğimiz şürleri, Taşkentte Sovyet sansürü altında çıkmıştır. Bunlarda o, 1920-23 yıllarındaki millî mücadele zamanında yüz gösteren umutlan, mücadele ıztıraplarını ve kendisinin istikbale bakışını aksettirmiştir. O, geleceği, büyük bir milletlerarası savaşı ve ondan doğacak aydınlık olarak tasavvur eder. Yalnız onun bu savaş neticesinde emperyalist Rusya- nm da gürültüye gideceğini söyliyebilmek için dili kısadır. İşte onun «U- luğ yolda» ( 1920) parçası: «Yolumuzda çöller, nehirler ve denizler vardır + sen tanılamıyacak zayıf izlerden yürüyeceksin + Şu izleri takip ederek ve denizler aşarak -F biz büyük emellere doğru gidiyoruz. 4- Kâlplerimizde gizleyip geldiğimiz büyük millî emeller + yolumuzdaki geniş denizlerden daha ihatalıdır. + Ezilmiş olanlar bu defa eskisinden daha çok dua ediyorlar -{- ve ^ellerini daha sıkı bağlamışlardır. + Hemen kanatlı kuşlar gibi uçalım 4- geniş çölleri, denizleri geçelim ve Şarkı bağlıyan bu esaret iplerini çözelim» ³³⁴). ³⁶⁵

— 5TÜ —

1921 ilkbaharındaki hâdiseler ona, büyük ve amansız mücadelenin başı gibi görünüyor: «Bağıran, kükreyen bir ses, -}- kahramanların can alıp veriştikleri cidalin sesidir, -f Bu tahrip edici, devirici kıyam + yakın istikbaldeki büyük savaşların başlangıcıdır. + Delirmiş gibi nereye gideceğini bilmiyen 4* sağında ve solundakilere çullanan düşmandır. + Yüreğine sığmıyan, yerinde artık durmıyan + ve aşıp taşan da mazlûmu' idare eden imandır. 4* Büyük, şiddetli ve devirici bir savaş! -f- ölüm, dirim savaşı! barışma yok» ^{366 367}).

Şâir daha Temmuz 1922 de «zalimler» her şeyi elde etseler dahi, milletin vicdan ve fikir erkini ezemiyeceğine inanmıştır: «Ey esirler, ey erimiş + hırpalanmış mazlûm milletler! + Ey. darağaçlan yanma getirilerek sıralanan + bembeyaz kesilen umutsuz «dil»ler! + Ey zayıf biçareler + ellerine kelepçe vurulanlar! 4* ey,‘.erk hürriyet için uğraşanlar + siz onlara (düşmanlara) yalvarmayın. Kurtlardan aman dilemek 4” ahmakların işidir. Hayatta en doğru yol: 4- her engeli atlıyarak geçmektir. 4- Zulmün önünde ihtimal her 4" şey boyun eğer; 4~ eğer zulüm kemaline erişse 4" belki gök yere iner; 4- Zalim hayvanlara, insanlara hâkim plmadan kalmaz; + fakat hür vicdanları 4“ esir etmek, ele geçirmek imkânsızdır» ³¹°).

Çolpan da Magcan gibi Türk halkının içindeki gizli kuvvete inanıyor: «Halk» parçasında (Eylül, 1921, Bukharada yazılmış) o diyor ki: «Halk denizdir, halk dalgalardır, halk .kuvvettir 4” halk isyandır, halk .ateş yalınıdır, halk intikamdır, -f- Halk harekete gelirse onu durduracak 4 onun isteğini yok edecek hiçbir kuvvet bulunmaz, 4* Haİkm isyanı saltanatı (çarların saltanatını) yok etti, 4* halk istediği için taç ve tahtlar yıkıldı 4" Mademki halk istiyor, o halde bu ülke (Türkistan) azad

olsun ve -onun başı üzerinde duran gölge, kâbus def olsun. 4- Halk (millet) bİT hamle yapar, taşar, o bir daha yerinden oynar + o zaman o ^yokluğu, ve sefaleti ortadan kaldırır + ve kendi yurdunu her şeye do- yürur» ³⁶⁸). Yine «Odlı suv» (Ateşli su, 1922 mart, Taşkent) parçasında o diyor ki: «Onun (Türk milletinin) bağrında geniş denizlerin dalgaları coşup kabarıyor + onun bağrında asırların korkunç safhalarının •izleri vardır; -f- ağzına yumuşak su biriktirmiş artıma -j- fakat onun arkasında hiç şefkat eseri bilmiyen isyancının sözleri gizlenmiştir. + Mağrur fakat ahmak olan bazı adamlar durup dururken + onu, lânetliyerek ve söverek yadederler-.. + (fakat siz daha bilmiyorsunuz), o, köpürür, o aşar, o taşar + (ve bir gün) nakkareler çalarak sizin mezarlarınız üzerinden aşıp geçe » ³⁶⁹).

Mağcan ile Çolpan, tek bir milletin dertlerini söyliyen iki büyük •şâirdirler^ aralarındaki fark, ancak bir lehçe farkıdır. Bugün Sovyet şartlarında kozmopolit mevzular üzerinde çalıştırılan bu iki şâirin burada naklettiğimiz paıçaları, Sovyet edebiyatında onların «vaktiyle milliyetçilik cereyanına kapıldıkları zamanın mahsulleri» sıfatiyle, şiir mecmualarından çıkarılmış ise de, Rusya haricine çıkmış olan Türklerin ruhuna, daha ziyade bu gibi parçalar uygun gelmektedir].

Müellifin Ortatürk ve Türkistanm İçtimaî, İktisadî ve siyasî

hayatına ait yazılarından bazı parçalar


Rus Mahkûmu
Türklerin

Kavmî Teşekkülü
1917 yılında Moskovada inikat eden «Rusya İslâmları Kongresi» 6 mayıs celsesinde, «Rusiye İs- lâmlarmm kavmî tesekkülâtı ve onun siyasî hayat