A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Eski Ticaret Türkistanda Göktürk ve sonra Arap hâkimiyeti ta- Yolları karrür edene kadar, doğu ile batı arasındaki ipek

ticaret yolu Nişabur, Herat, Balkh, Kümidh (Kara- Tegin), Alay, Kaşgar, Khoten, Sancu üzerinden geçmiştir. Bununla beraber Hunîar, Göktürkler ve Moğollar zamanında Kırımdan, Edil ve

neticesinde bozkırlarda muhtelif siyasî teşkilâtların vücuda gelmesine, büyük devletlerin kurulmasına yahut yıkılmasına, parçalanmasına âmil olmuştur. Bunun için Türkistan tarihinde bu üç kültür (yani ziraat, ticaret ve göçebe usulünde hayvan besleme) den birisinin, diğerlerinin gelişmesine ve yahut gerilemesine sebep olduğunu ve bunların nöbetleşmelerini öğrenmek Türkistanın İktisadî, siyasî ve medeni tarihiyle meşgul olmak demektir. Yazık ki bu üç kültürün nöbetleşme devreleri, umumen Türkistanın iktisadı hayatının tarihi, hiç Öğrenilmemiştir. Türkistan İktisadî hayatındaki en mühim vak’alar hakkında, biz ancak is- titradî kayıtlara tesadüf ediyoruz. İktisadî hayat hangi istikamette gelişirse, yine dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, Türkistanda da ahali arasında şu veya bu sınıfın kuvvet almasına sebep olmuştur. Hatla diğer memleketlerde olduğu gibi, burada da aristokrasiye karşı isyanları ve bazan, memleketin şu veya bu ülkesinde idarenin avam tabakaları mümessillerinin eline geçtiğini de görüyoruz. Bunlar hakkında ancak istitradî kayıtlardan başka bir bilgiye malik değiliz. Muhtelif çağlara ait vesikalarda fiyatların değişmesine âit tesadüf olunan malûmat ve sikkelerin kimyevî tahlilinde elde edilen neticeler, fıkıh kitaplarındaki kayıtlar ve vakıf vesikaları bizim için elbette mühim mehazlar teşkil eder. Türkistan tarihinde mühim olan diğer bir âmil daha olmuştur ki o da, ırmakların mecralarını değiştirmesidir. Bu âmiller Türkistanda, ekinciliği sulama kültürüne tâbi olan bütün başka ülkelere göre daha fazla hâkim olmuştur. Amu Derya ile Sır Derya mecralarının tarihte tesbit olunan değişmelerinin memleketin İktisadî hayatındaki rolü çok ehemmiyetli olmuştur. Türkistanda ticaretin ve şehir hayatının gelişmesine veya sönmesine ise Uzakdoğu ile önasya ve Doğu Avrupa arasındaki ticaretin karadan cenup denizlerine ve yahut denizlerden karaya nöbetleşe geçmesi âmil olmuştur. Hattâ Doğu Moğol Devletinin merkezi Pekine göçürülerek İran Moğollarıyla Hindistan üzerinden deniz ticaret yolunun kurulması da, aşağıda görüleceği üzere. Türkistan ticaretine tesir etmiştir. Keza Türkistanın ova ve bozkırları arasındaki çarpışmalar, göçebe tarzı hayvan beslemede, açlık ve «cut» devirleri gelmesinde veya ırmakların mecralarındaki değişikliklerden doğan fevkalâde vakıalar, komşu ülkelere de (İran, ve Çine, hattâ bazan Avru- paya) tesir etmiştir.

Yayık ırmaklarının aşağı mecraları üzerinden Cungaryaya ve oradan Cine geçen bir «bozkır-çöl ticaret yolu» vardı. Milâdî altıncı asrın son varışında Cenubî Türkistanm Göktürk Devletine, sekizinci asırda ise Halifeliğe yani Arap-İslâm Memleketine dahil olması neticesinde Merv, Bukhara, Semerkand, Khocend, Oş, Kaşgar, Koçu, Komul (yahut Yar- kend, Khoten), Şancu, Suçjav, Kançjav ticaret yolları, bununla beraber Taşkent-Talas-Çu-Barsgan-Koçu-Komul , yahut Çu-İle-Beşbalık Komul yollan inkişaf etmiştir. 1 2.nci asırda Şimalî Çin «Kidan» (Liao =: Ka- rakhıtay) sülâlesinin Yedisuya gelerek yerleşmesi, Khorezmde Urgenç şehri merkez olmak üzere Khorezmşahlar Devletinin kuruluşu ve niha- v_et bütün bunların bir Moğol Devleti idaresi altında birleştirilmesi ve .Moğol Devleti merkezinin de Karakurumda bulunması, evvelki ticaret voluna müvazi olarak yeni ve daha kuvvetli bir yolun kurulmasına sebep olmuştur. Bu yol İrandan Khorezme ve oradan Sır Derya ırmağı üzerindeki «Otrar» a, sonra «Çu», «İle» havzasına, oradan Doğu Ti- vanşandaki «Beş Balık» a ve oradan da Komul, Suçjav, Kançjav yoluyla Çine ve yahut doğrudan doğruya şimal-doğu istikametinde Kara- kuruma gidiyordu. Bu yol üzerindeki ticaretin daha geniş ölçüde gelişmesine Amu Derya ve Sır Derya ırmaklarının mecralarında o vakit hâsıl olan inkılâp da sebebiyet vermiştir.