A21 Avezbayev S

Qayta tashkil etilayotgan qishloq x jalik korxonalari yerlarini 
ular tarkibidan chiqishni va mustaqil fermer x jaligi yuritishni 
istagan ishchilarga berish, qayta tashkil etilayotgan x jaliklarning 
mos x jaliklararo yer tuzish loyihalari va aniq mulkdorlarga yer 
ajratish loyihalari asosida tkaziladi. 
Yerlarni ajratish loyihalarida chegaralarni, yer egaliklari (yer-
dan foydalanishlar) maydonlarini, ajratiladigan yer uchastkasidan 
foydalanish tartibini va shartlarini aniqlash, yer soli ini belgilash 
uchun boshlan ich ma'iumotlar olish zarur. 
Yangi yer egalariga (yerdan foydalanuvchilarga) x jalik yuritish-
ning teng sharoitlarini yaratish maqsadida unumdorligi va joylashgan 
rni b yicha baholari, yerlarning bulun x jaiik b yicha rtacha 
kadastr bahosidan past boimagan yer uchastkalarini ajratish kerak. 
Yer munosabatlarini isloh qilish sharoitida x jaliklararo yer 
tuzish b yicha ishlarning asosiy turlari va mazmuni 13-rasmda 
keltirilgan. 
, Fermer x jaliklarini va ular guruhlarini maxsus fond, qayta 
taqsimlash fondi va k chirish fondi yerlaridc joylashtirishda 
quyidagi tamoyillarga rioya qilish kerak; 
1. Fermer x jaliklarining intensiv -ishlab chiqarish tiplarini 
(sabzavotchilik, sutchilik, bo dorchiHk va boshq.) mahsulotlarni 
sotish joylaridan (tuman markazlari. yirik ahoh yashash joylari) 
uzoq b lmagan yerlarda; tashish oiyin b lgan va tez»buziiadigan 
mahsulotlar ishlab chiqaradigan x jaliklarni — qattiq qoplamali 
y llar yonida joylashtirish kerak. 
176 

---

---

2. Ajratiladigan yerlar massivlari maydoni, yer turlari tarkibi, 
ularning sifati, joylashgan rni, shakli, k rinishi, chegaralari joy-
lashishi b yicha fermer x jaliklarining ular ixtisosliklariga, texnik 
jihozlanishiga, lchamlariga mos tarzda, yonida joylashgan jamoa 
yerlaridan foydalanishda noqulaylikiar, yer egaliklari va yerdan 
foydalanishlarda kamchiliklar keltirib chiqarmasdan ishlab chiqa-
rish faoliyatini olib borishlari uchun qulay sharuitlarni ta'minlash 
kerak. Yerni iloji boricha bir joyda, ixcham, x jalik markazlariga, 
suv manbalariga, y Uarga nisbatan qulay joylashgan qilib ajratish 
maqsadga muvofiq b ladi. 
3. Fermer x jaliklariga ular yer massivlari ichidagi yoki ularga 
bo langan barcha yer turlari, ijtimoiy va ishlab chiqarish infrati-
zimi obyektlari (yoilar, rmon polosalari, dala shiyponlari, 
gidrotexnika inshootlari va boshq.) biriktirilishi kerak, sanab til-
ganlarning x jaliklararo yoki umumx jalik ahamiyatiga egalari 
bundan mustasno. Yerlar massivlari odamlarning hordiq chiqarishi 
va hayot faoliyati uchun normal sharoitlar yaratuvchi, tabiatni 
asrovchi noqishloq x jalik yerlarini ( rmonlar va butazorlar, 
botqoqliklar, suv havzalari va boshqa uchastkalar) ham z ichiga 
olishi icerak. 
4. Ixtisosligi b yicha bir xil tipdagi, hamda bir-birlari bilan 
texnologik jihatdan zaro bo iiq qishloq x jalik korxonalarini 
kooperatsiyalashish, qishloq x jalik mahsulctlarini birlamchi qay-
ta ishlash va saqlash b yicha q shma korxonalarni, x jaliklararo 
infratizimning boshqa elementlarini tashkii etish uchun sharoitlar 
yaraiish maqsadida bir massivda yoki bir-birlaridan uzoq b Ima-
gan masofada joylashtirish kerak. 
5. Fermer x jaliklari yerlarini fermerning yashash joyiga va 
x jalikning normal faoliyat k rsatishni ta'minlaydigan har xil 
muhandislik tarmoqlariga (elektr uzatish, issiqlik, gaz va suv 
ta'minoti, telefon aloqasi tarmoqiari) nisbatan qulay joylashtirish 
maqsadga muvofiq b ladi. 
Ijara asosida fermer x jaliklari yerdan foydalanishlarini tashkil 
etishda yerdan foydalanishdagi ortiqchaiik uni uzoq muddatga va 
doimiy chegaralarda berish y Ii bilan tugatilishi kerak. 
Fermerlarga foydalanish uchun yeriami qayta ijaraga olishda ustu-
vorlik huquqi mustahkamlaulshi kctak. Ijaraning kichik muddat-
lari yerlarni tubdan yaxshiiashni tkazislmi ra batlantirmaydi va 
ulardan oqilona foydalanishdan manfaardorlikni keltirib chiqar-
maydi. 
178 

---

Ijarachi ijaraga olingan yer uchastkasida ijaraga beruvchi bilan 
kelishib, ishlab chiqarish va boshqa qurilishlarni amalga oshirish 
luiquqiga ega b ladi. Qurilish obyektlarini joylashtirish. yer tuzish, 
arxitektura-loyihalash, sanitariya-gigiena va boshqa' talablarni 
hisobga olib amalga oshirilishi kerak. Bunda yer m ljallangan 
maqsadga va berilgan shartlarga mos tarzda foydalanilishi kerak. 
Ijarachiga biriktirilgan yerdan intensiv foydalanish, ekinlar 
larkibi, ekinlarni yetishtirishning q llaniladigan texnologiyasi va 
aimashinishi, itlash tizimi, tuproqlarga ishlov berish yerni 
ozdirmasligi, eroziyaning rivojlanishiga olib kelmasligi, atrof-
muhitni ifloslantirmasligi kerak. Yer tuzish xizmatining va mahal-
liy ma'muriyatning majburiyati — doimo yerlardan foydalanishni 
va ularni muhofaza qilishni, x jalik yuritish tizimining yer tuzish 
loyihasiga mosligini nazorat qilishdir. 
Yer ijarachilarga mavjud mehnatga yaroqlilar, moddiy-texnik 
jihozlanish va x jalikning rivojlanishi kelajagini hisobga olib 
ajratiladi. Ijarachilar yerdan va ijaraga olinadigan boshqa asosiy 
ishlab chiqarish vositalaridan (ishchi va mahsuldor hayvonlar, bi-
no va inshootlar) foydalanish bilan bir qatorda, umumiy yoki 
xususiy mulk huquqi bilan qishloq x jalik mashinalarini, avtomo-
billarni, ishlab chiqarish va madaniy-maishiy imoratlar va jihoz-
larni z mablagMari, bank kreditlari yoki x jaliklarning qarz 
mabla Iari hisobiga sotib olishlari mumkin. 
Yer uchastkalarini ijaraga berishda quyidagilardan kelib chiqi-
ladi: 
— shirkatlarga, ishlab chiqarish b limlari va ayrim fuqaro-
larga yer ajratish jamoa yerlaridan foydalanishda noqulayliklarga 
olib kelrnasligi kerak; 
— yer uchastkalarini maydalanish va ajraiib qolishlarga y l 
q ymaslik uchun iloji boricha butun massivlar, konturlar, al-
mashlab ekishlar, su oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlar 
maydonlari shaklida ajratish kerak; 
— yerlarni ajratishda hudud tashkil etilishining tur un ele-
mentlarini ( rmon polosalari, asosiy y llar, kanallar va boshq.) 
saqlash zarur, sababi har qanday tashkiliy qayta qurishlar x jalik 
iqtisodiyotiga jiddiy zarar yetkazadi; 
— yer massivlari iloji boricha ixcham, t ri shakli, tish 
qiyin b lgan tabiiy va sun'iy t siqlar (janiklar, botqoqliklar, 
temir va avtomobil yo"llari va boshq.) bilan b linmagan 
b lishlari kerak; 
179 

---

— yer massivi va x jalik markazi orasida tur un y l aloqasi 
b lishi kerak; 
— ajratiladigan yer massivlari sifati b yicha x jalikning ixti-
sosligiga, qoilaniladigan dehqonchilik tizimiga, texnik jihozlanish 
darajasiga va boshq. mos kelishi kerak. 
Fermer xo"jaliklari (yerdan foydalanishlar) chegaralarini belgi-
lashga quyidagi talabiar q yiladi: 
I. Chegaralar tabiiy t siqlar — daiyolar, soylar, jarliklar va 
suniy t siqlar (kanallar, yoilar va sh. .) bilan birlashtiriladi. Bu 
uchastkalarning chegaraiar biian maydalanmasligini, yerlarning 
konturlari maydalashmasligini ta^miniaydi. 
2. Chegaralar t ri chiziqli, sindirilmasdan, aylanish nuqta-
laridagi burchaklari 90" yaqin qilib joylashtiriladi. Bu qishloq 
x jaligi texnikasidan foydalanishnl qulayiashtiradi, haydalmay, 
ishlov berilmay qoladigan burchakiar, texnikaning aylanish polo-
salari maydonlarini kamaytiradi. 
3. Chegaralar relefning suvlarni ajratuvchi, yi uvchi chiziqlari 
b ylab loyihalanadi, gidrogratiya t a r n o i elementiari bilan 
bo lanadi, qiyaliklarda esa tuproqiar eroziyasining oldini olish 
uchun suv oqish chiziqlari b yiab ioyihatenadi. 
4. Chegaralar ekologik talabiaraa rioya qilish uchun ekologik 
bir xil uchastkalar chegaralari bilan bogianadi. 
Su oriladigan tumaniarda chegaralarni gorizontallarga tkir 
burchak ostida joylashtirish ayrim vaqtiarda tuproqlarning yuvi-
lishiga emas, balki botiq qiyaliklarning pastki qismlarida, ayniqsa, 
rmon polosalari yonida tuproqlarning mayda zanachalari yi i-
lishiga olib keladi. Gonzonrailar b yicha chegaralarni loyihalash 
dalalarda suvlarning yi ilib qolishiga va ekish inuddatlarining 
kechikishiga olib kelishi murnkin. Dcmak, har bir aniq vaziyatda 
mos hisoblashlarni tkazish v.: chegaralarni gorizontallarga tkir 
burchak ostida, yoki qafiy tarzda qiyaiikka k ndaiang qilib ioyi-
halash zarur. 
Bahoiash, chegaralarining suv oqimi chiziqiariga nisbatan 
eroziya xavfi bilan joylashish koeffusientlandan foydaianib amalga 
oshirilishi mumkin. Koefiitsientiarni hisobiash fermer x jaliklari 
yerdan foydalanish-iarining toia perimetriari b yicha tkaziladi. 
O ish burchaklariga mos rarzda quvidagi koeffitsientlardan 
foydalanish mumkin: 10° gacha - 0,3: 10—20°—0,5; 20-30° — 
0,7; 30—40°-0,9; 40-60°---1; 6 0 - 7 0
c
0.8; 70—80°—0,5; 8 0 -
90°—0,2. Agar yerdan foydaianish peri-neirining barcha tomonlari 
180 

---

uchun koeffitsientning rtacha qiyrnati 0,6—0,7 dan oshsa, 
chegaralar joylashishiga tuzatish kiritish yoki eroziya xavfi bor 
uchastkalarning butun uzunligi b yicha q shimcha eroziyaga 
qarshi tadbirlami k zda tutish kerak b ladi. '
; 
X jaliklar chegaralarini melioratsiyalangan yerlarda joy-
lashtirish irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlari, kanallar, gidro-
texnika inshootlarining joylashishiga, fermerlar almashlab ekishlari 
dalalariga su orish uchun suvni yetkazish xususiyatlariga, suvdan 
foydalanish rejasini tuzishga moslashiirilishi kerak. Fermer x ja-
liklarining yerdan foydalanishlarini joylashtirish bitta butun dala 
yoki su orish uchastkasi chegarasida amalga oshiriladi. Yer usti-
dan su orishda suv biian ta'minlash uchuii har bir yerdan foy-
dalanish, odatda, bitta ariqchaga bo lanadi. Bunday vaziyatda 
fermer x jaligi uchun suv ajratiiadigan joy kichik ariqchaning suv 
oladigan joyi hisoblanadi. Shu sababii, dala ichidagi vaqtinchalik 
ariqchalar tarmo ini t la qayta tashkil etish zarur b ladi. X ja-
likka suv beradigan uchastka ariqchasi fermer x jaligining bir 
tomonidagi chegarasi vazifasini ham bajaradi. Boshqa q shni fer-
mer x jaligiga suv beradigan ariqcha x jalikning boshqa 
tomonidagi chegarasi b lib xizmat qiladi. Chegaraning uchinchi 
tomoni guruh kanali b yicha, anga qarama-qarshi b lgan l r-
tinchi tomoni esa ariqchalar oxirida joylashgan y l va zovur 
b yicha tadi. 
Fermer x jaligi tur un chegaralarga ega b lishi zarurligi 
sababli, fernier x jaligiga suv beradigan ariqcha doimiy b lishi 
kerak. 
Fermer x jaliklari yerdan foydalanishlarini zaxi qochiriladigan 
yoki sh rlangan yeriarda tashkil etishda asosiy e'tibor zax 
qochirish tarmo ining ioyihaviy tartibda faoliyat k rsatishini 
ta'minlashga qaratilishi kerak. Yeriarni taqsimlashni zax qochirish 
tarmo ini qurish va joylashtirishni hisobga olib bajarish kerak. 
Zax qochirish tarmo ini ishchi holatda saqlab turish faqal 
ma'lum uchastka uchun bitta ega javob bergan vaziyatdagina 
mumkin. Bunday uchastkada zax qochirish tarmo ining 
boshqalariga bo liq b lmagan holda faoliyai k rsatadigan qismi 
joylashtiriladi. U t la yerdan foydaianishga kirishi yoki yerdan 
foydalanish shunday bir necha mustaqii uehastkalarda joylashishi 
kerak. 
Oddiy uchastka o"z ichiga oxirgi tartibdagi kollektorni va unga 
tutash drenajlarni oladi. Odaiy uchastkaiar cliegaralarini drenaj-
181 

---

larning atrofdagi yerlarga ta'siri chegaralan b ylab tkazish ke-
rak. 
Drenajlarning ta'sir mintaqasi k pchilik vaziyatlarda drenaj-
ning suv yi ish maydoni bilan mos keladi. Bunda mintaqa 
chegarasi bir kollektorga birlashadigan ikkita q shni drenaj 
rtasidan tadi. Agar drenajlar bir xil tartibdagi q shni kollek-
torlarga quyiladigan b lsa, ta'sir mintaqasi chegarasi ularning 
boshlanishi orasidan tadi. Agar drenaj suv tkazuvchi tarmoq 
kanali yoki boshqa tartibdagi kollektor bilan q shni boisa, 
chegara kanal yoki kollektor b ylab tadi. Drenaj chegaralovchi 
tarmoq kanallarining bevosita yonida joylashganda ular mintaqa 
chegaralari hisoblanadi. 
Bo dorchilik jamoalari va bo dorchilik-polizchilik shirkatlari 
a'zolariga yer ajratishda yer ajratish ioyihasi bilan bir vaqtda 
jamoa bogiari va polizlari hududlarini tashkil etish loyihalari ham 
ishlanadi, ularda yer uchastkasi oichamlari va chegaralari, umu-
miy foydalanish mintaqalari, ichki y llar va yoiaklar, yerlarni 
zlashtirish va yaxshilash hamda tabiatni muhofaza qilish 
b yicha tadbirlar belgilanadi. 
X jaliklararo xarakterga ega yerlarni tartibga solish loyihalari 
aholi yashash joylari b yicha ishlanishi mumkin. Bu loyihalarda 
fuqarolar tomorqa uchastkalarining va boshqa ycr egaliklari va 
yerdan foydalanishlar chegaralari va maydonlari, zaxira tomorqa 
fondi, yerlardan foydalanish tartibi va sharoitlari, yer soli ini bel-
gilash uchun boshlan ich rnaiumotlar belgilanadi. 
Qishloq x jalik ishlab chiqarishining ravonligini va tur unii-
gini saqlash uchun quyidagi talablarni bajarish zarur. 
Birinchi navbatda, qishloq x jaiik korxonalaridan foydalanil-
mayotgan va nooqilona foydalanilayotgan yerlarni, qaytarib olish 
kerak, ular qishloq x jaligida foydalanishga tortilmagan, undan 
chiqib qolgan yoki metinat resurslari bilan kam ta'minlanganligi, 
zarur pul-moddiy resurslar y qligi yoki x jasizlik. natijasida tabi-
atni muhofaza qilish talablarini buzgan hoida kam samarali foy-
dalanilayotgan yerlardir. Har yili qaytarib olinadigan nooqilona 
foydalanilayotgan yerlar maydoni shunday hisobiar bilan belgila-
nishi kerakki, bunda ular olinganidan keym qishloq x jalik kor-
xonalari, muassasalari va tashkilotlari qolgan yerlarda asosiy mah-
sulotlar hajmini qisqartirmasdan ishiab chiqarishni samaraii yuri-
tishlari mumkin b Isin. Bulardan tashqari, zaxira fondlariga yoki 
qayta taqsimlash fondlariga, birinchi navbatda yer egalari va yer-
182 

---

dan foydalanuvchilar tomonidan z ixtiyori bilan va mustaqil 
beriladigan yer uchastkaiari kiritilishi mumkin. 
Yangi yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni tashkil etishni 
yoki mavjudlarini tartibga solishni past rentabelli'. yoki zarar 
k rayotgan x jaliklar hududlaridan boshlash kerak, uiarning hat-
toki q shimcha iqtisodiy choralar (ixtisosligini zgartirish, mod-
diy-texnik ta'minotini yaxshilash, kreditlash va boshq.) yordamida 
ham yer turlarining lchamlari, tarkibi, maydoniari va unumdor-
lik xususiyatlari ishlab chiqarish talablariga mos kelmasligi, yer-
larning joylashishidagi noquiayiiklar, malakali mutaxassislar 
y qligi va boshqa sabablar b yicha z ahvollarini tezda nglab 
olishlari ehtimoldan yiroq. 
Faoliyat k rsatayotgan qishloq x jalik korxonalaridan 
yerlarni qaytarib olish jarayonida ishlab chiqarishning muvozanati 
va tarkibi, ozuqa bazasini tashki! etish, aimashlab ekishlar, ishlab 
chiqarish boiimlari yer massivlarining, dalalarning, su orish 
(ishchi) uchastkalarining ehegaralari va ichamlari, mavjud trans-
port va ijtimoiy aloqalar buziladi, rnavjud yer tuzish loyihalariga 
tuzatishlar kiritish, katta o*zgarishlarda esa — paydo boigan kam-
chiliklarni tugatish va x jaiikni iqtisodiy samarali yuritish imkoni-
ni beruvchi yangi loyihalarni ishlash zarur boiadi, 
Jamoa polizlari va bogiari uchun, ayniqsa, shahar atrofidagi 
x jaliklarda, mollarni boqish va pichan rish, shaxsiy yordamchi 
x jalik va boshqa maqsadlar uchun katta yer maydonlarini 
ajratish ayrim chegaradosh joyiashgan qishloq x jalik korxonalari 
orasida yerlarni qayta taqsimlash zaruratini keltirib chiqarishi 
mumkin. Bunda agar yaqin joylashgan shahar atrofidagi x jalik-
larda katta maydondagi yerlar qaytarib oiinsa, ularni yonma-yon 
joylashgan yer egaliklari chegaralarini ketma-ket surish hisobiga 
qisman qoplash mumkin, bunda barcha x jaliklar, shu jumladan, 
uzoqdagilari ham, jamoa ishlab chiqarishi zararini taqsimlashda 
qatnashishtari kerak boiadi. Bu ishni x jaliklararo yer tuzish 
loyihalarini mos texnik-iqtisodiy asoslash biian ishlash jarayonida 
tkazish zarur. Ycr tuzish yerlami berish va qaytarib olishda, 
hududni tashkil etishda, hamda yerni ajratishni texnik va huquqiy 
rasmiylashtirish, iqtisodiy asoslash va ulardan mavjud h jaliklar 
chegaralarida oqiiona va iqtiscdiy samarali foydalanishni tashkil 
etish bilan bogiiq masalatarni t ri yechishda ijtimoiy haqqoniy-
likni ta'minlashga qaratilgandir. 
183 

---