A21 Avezbayev S

V • ' • ' • • • • • • • • • 
u aK 
bunda P, —- yaylovlar maydoni, ga; V
v
— mollarni yashil q'tlarga b lgan oy-
iik talabi, s; «,, — moilar boqiiadigan davrdagi .yaylqvlarnjng yalpi hosildorli-
gi, 1 ga s; a — mollarni boqish davrining maMum oyida yaylovlardan yashil 
niassa chiqishining tnaksimal foizi, %; K — yayjov almashishning umumiy 
tarkibidagi mollar boqiladigan yiliar sonining nisbatini hisobga oluvchi koef-
fitsient .(masaian, 9-yillik yaylov almashishda rriollar har yili 6 navbat bilan 
boqiladigan maydonlarda tiatilsa K=6:9=(),67). 
Masalan, agar V
y
=20000 s, u
v
=l ga 200 s, a=30% b lsa, 
_, 20000 100 , _ _ _ 
P, = •- --•• = 4 9 7 , 5 
y
200 30 0,67 
Yaylovlar maydonini aniqlashda, mollarni^boqish usullari 
hisobga olinadi. Masalan, unajinlarni va yosh sigirlarni stirish. 
.107 

---

sigirlarga qarash texnologiyasi bo lab boqishni k zda tuisa, ycr 
tuiiarini tashkil ctishda k p yillik madaniy va su oriladigau 
yaylovlar loyihalanadi. 
Ularning maydonlari quyiciagi I shartli boshga hisoblangan 
me'yorlarga asosan bclgilanadi*: 
— donli-dukkakli llar biian cjoplangan, fosforli-kaliyli it-
lar bilan intcnsiv itlanadigan yaylovlar uchun rmon- tloq 
mintaqasida 0,4 ga, rmon-ch l mintaqasida 0,35; 
— donli tlar bilan qoplangan, azotli itlar bilan intensiv 
itlanadigan yaylovlar uchun 0,25—0,3 ga; 
— yaxshilangan su oriladigan yayloviar uchun 0,15—0,2 ga. 
Pichanzorlar maydoni pichan rishga yaroqli yerlar mavjudli-
gi va pichanga b lgan talabdan keiib chiqib loyihalanadi (bunda 
k p yillik va bir yillik tlarni almashlab ekishlarga kiritish zaru-
rati ham hisobga olinadi). Shu bilan bir qatorda yaylov almashish-
larda mol boqishdan b sh qoldiriladigan (15—25 %) yaylovlardan 
pichan olish imkoniyati ham hisobga olinadi. 
Ishlab chiqarish markazlari, ihota rmon polosalari, y llar, 
poda y llari tagidagi maydonlas umumlashtiriigan me\yorlar 
b yicha taxminan aniqlanadi va kcyinchalik yer turlari va al-
mashlab ekishlarni ichki tuzish jarayonida ularga aniqliq kiritiladi. 
Yer turlari tarkibini va maydonlarim aniqiashda yer egalari va 
yerdan foydalanuvchilar uchun majburiy, yer turiarini transfor-
matsiyalash va joylashtirishga ta'sir eladigan me"yorlar, yerdan 
foydalanish tartibi va shartlari hisobga olinadi. 
X jalikda foydalanishi cheklangan yer uchastknlan /larining 
bajaradigan vazifalari b yicha uch guruhga bolinadi*': 
— harakatdagi yer qonunchiligi b yicha tabiatni muhofaza 
qilish, tabiiy q riqxona, so iomlashtirish, rekreatsiya va tarixiy-
madaniy maqsadtarga m ljallangan, lekin boshqa yer toifalari 
tarkibidagi yerlarga kiritilgan (ya'ni yer rnulkdorlari, egalari va 
foydalanuvchilardan olinmasdan tashkil etilgan) yerlar; 
— muhandislik, transport va boshqa inshootlar va obyektlar-
ning himoya va sanilariya-himoya polosaiari (mintaqalari) egallab 
lurgan yerlar; 
* Mop joB '('.., Honon A.A. Mo,!o
i
itib[e KOMruieKcw 
He'iepm.3eMba. — M.: Poccejibxo:in:ijiar, 1976. 45, 139—140-b. 
** I eopernMecKiie n MCTo;ui
V|
ecKne UOJIOKCHHM ycTaiionjieiiMH 
t)6peMenennH -jeMejibHwx yiacTKOB: YMeoH. noco6n / A.A..Varlamov tahriri 
oslida. — M.: PocynMGepcHreT no 3eMjieycTpoHCTBy, 1995. ll-b. 
308 

---

— zaharli sanoat chiqindiiari va radioaktiv moddalar bilan 
ifloslangan yerlar va buzilgan, qishloq x jalik yerlarini konservat-
siyalash t risidagi qoidalarga asosan foydalanishi cheklangan yer-
lar. 
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: 
— daryolar, k llar va suv omborlarining suv muhofazasi 
mintaqalari va qir oq b yi polosalari; 
— muhofaza vazifasini bajarayotgan rmonlar; 
— shaharlar va sanoat markazlarining shahar atrofidagi 
hududlari va yashil mintaqalar; 
— baliqchilik x jaligining taqiqlangan va baliqlar urchishi hi-
moya qilinadigan suv havzalarining sanitariya mintaqalari; 
— tabiat yodgorliklari va uiaming muhofaza mintaqalari; 
— q riqxonalar va ularning muhofaza mintaqalari; 
— rekreatsiya, tarixiy-madaniy, tabiatni muhofaza qilish, 
q riqxona ahamiyatiga ega, mustaqil yerdan foydalanish b lma-
gan obyektlar va uchastkalar. 
Quyidagilar ikkinchi guruhning asosiy mintaqalari hisoblanadi: 
-- elektr uzatish, aloqa tarmoqlarining, gidrometeorologiya 
stansiyalarining, magistral quvutiarning, temir va avtomobil 
y llarining, suv ta'minoti manbalarining, havo transporti obyekt-
larining himoya mintaqalari; 
Mudofaa vazirligi va Ichki ishiar vazirligi arsenallari, bazalari 
va omborxonalari yonidagi taqiqlangan mintaqalar va rayonlar; 
— oqova suvlar bilan su oriladigan dalalar, zaharli sanoat 
chiqindilarini k mish va zararsizlantirish b yicha poligonlar, 
ma'danli suvlar inshootlari, veterinariya obyektlari, quruq mineral 
itlar va simliklarni muhofaza qilishning kimyoviy vositalari 
omborxonalari, neft, neft mahsulotlari va suyultirilgan gazlar 
saqlagichlar va omborxonalarning sanitariya-himoya mintaqalari; 
— chorvachilik fermalari va komplekslari, yovvoyi hayvonlar 
va quyonchilik fermalari, g ngni chiqarish va foydalanishga tay-
yorlash tizimiga ega obyektlar atrofidagi sanitariya va veterinariya 
ajratish masofasidagi mintaqalar. 
Uchinchi guruh tarkibiga quyidagi yer uchastkalari kiradi: 
— konservatsiya bosqichidagi; 
— m ljallangan maqsadi zgargan; 
— buzilish (degradatsiya) jarayonlarining oldini olish maqsadi-
da maxsus foydalanish tartibi belgilangan. 
Yerlardan foydalanishning majburiy me'yorlari, tartibi va 
shartlari harakatdagi yer qonunchiligiga va boshqa me'yoriy akt-
309 

---

larga mos tarzda ishlab chiqiladi. Yer turlari tarkibini va nisbatini 
belgjlashda quyidagi qoidalarga rioya qilinadi. 
1. Suv-muhofaza mintaqalarini (100 metrdan 300 metrgacha 
kenglikda) va qir oq b yi polosalarini (100 metrgacha) tlo-
qlashtirish k zda tuti!adi (pichanzorlarga aylantiriladi). Bu 
hududlarda ishlab chiqarish markazlarini (fermalar, mineral 
itlar va zaharli kimyoviy moddalar omborxonalari, yozgi lager-
lar), su orish tarmoqlarini joylashtirish taqiqlanadi va x jalik 
faoliyati cheklanadi. Buloqlar atrofida ham diametri qir oq b yi 
polosalari kengligiga teng himoya mintaqasi yaratiladi. 
2. Himoya vazifasini bajaruvchi rmonlar, hamda suv-
muhofaza, iqlimni tartibga solish, tuproqni himoyalash yoki yod-
gorlik ahamiyatiga ega rmon daraxtlari va chakalakzorlar boshqa 
yer turlariga tkazilmaydi. 
3. Tabiiy q riqxonalarning himoya mintaqalari chegaralarida 
q riqxona tartibiga salbiy ta'sir k rsatadigan har qanday x jalik 
faoliyati taqiqlanadi. Zakazniklar (ovchilikka m ljallangan yerlar) 
himoya mintaqalarida ham x jalik faoliyatiga keskin cheklashlar 
belgilanadi. Bu hududlarda yer turlari tarkibi zgarishsiz qoldiri-
ladi. 
4. Yuqori kuchlanishli havoda elektr uzatish tarmoqlari 
b ylab hinioya mintaqalari kengligi kuchlanishga bo liq b ladi 
va chekka simlardan ikki tomonga qarab 10—30 m atrofida 
zgarib turadi. Elektr tarmoqlari rmon bilan qoplangan may-
donlardan tganda bu kenglik chekka simlardan ikki tomonga 
qarab rmon balandligiga teng masofaga kengaytiriladi. Mintaqa 
ichida qishloq x jalik ishlab chiqarishi olib borilishi mumkin, 
lekin baland qurilish, mashinalar va mexanizmJar uchun tish 
y Ilarini qurish taqiqlanadi. rmondan tadigan himoya 
mintaqasi, asosan, tabiiy pichanzor sifatida, ayrim hollarda esa 
mavjud yer turlari tarkibida foydalaniladi. 
Aloqa tarmoqlarining himoya mintaqalari kengligi chekka sim-
lar orasidagi masofaning har ikki tomonga 2 m kengaytirilganiga 
teng qilib aniqlanadi va elektr uzatish tarmoqlariga xshash foy-
dalanish tartibiga ega b ladi. 
5. Qishloq x jaligiga m ljallangan yerlardan magistral 
quvurlarni tkazishda vaqtincha ajratilgan yer polosasi kengligi 32 
m dan oshmasligi kerak. Yerning tagidan tkaziladigan quvurlar 
ustidagi yerlar yer egalari xohishi b yicha, quvur transporti or~ 
ganlari bilan kelishilgan holda, foydalaniladi. Yer tuzish loyihasida 
310 

---

mazkur hududni, asosan, tloqlashtirish nazarda tutiladi va un-
dan piehanzor sifatida ibydalaniladi. 
6. Avtomobii y llari yonidagi himoya mintaqalari kengligi 
maxsus hisob-kitoblarga yoki loyihaviy hujjatlarga mos tarzda 
aniqlanadi. 
Agar avtomobil y llari uchun ajratiladigan yer polosasi ular-
ning toifasiga bo liq holda belgilansa va x jalik yerlari tarkibiga 
kirmasa ham muhofaza mintaqasi qishloq x jalik korxonasi yer-
lari tarkibida b lishi mumkin. 
Avtomobil y llariga ajratilgan yer polosasida va himoya 
mintaqasida joyiashgan qishloq x jalik yerlari z maqsadlari 
b yicha foydalaniiadi. Bjjnday mintaqa kengligi 250 m va undan 
ham kattaroq b lishi mumkin (y lning ikki tomonidan ajratilgan 
yer polosasidan tashqarida). 
Temir y Ilari himoya mintaqalari ichida temir yoi boshqar-
masi bilan kelishilmasdan kapital bino va inshootlarni qurishga, 
daraxtlarni ekishga hamda ekspluatatsiya qoidalarini buzadigan va 
y l inshootlariga zarar keltiradigan boshqa faoliyatlarga y l 
q yilmaydi. 
Sanitariya — muhofaza mintaqalari, sanitariya, zooveteri-
nariya, yon inga qarshi oraliqlar maxsus me'yorlarga mos tarzda 
belgilanadi. 
Yerlardan foydalanishni rejalashda quyidagi cheklashlar ham 
hisobga olinadi: 
— yumshatib ishlov beriladigan va boshqa qishloq x jalik 
ekinlarini eroziyaga uchragan, botqoqlashgan va boshqa zgaruv-
chan agroekotizimlarga ega yerlarda joyiashtirish b yicha; 
— ayrim simlik turlarini izolyatsiyalash (ajratish) b yicha; 
— mollarni qumloq, eroziyaga uchragan, botqoqlashgan, 
daryo b ylaridagi va boshqa yerlarda boqish b yicha; 
Yeroziyaga qarshi va boshqa tabiatni muhofaza qilish tadbir-
larini amalga oshirish b yicha talablar va me'yorlar: 
— yerlar ifloslanishining oldini olish b yicha; 
— dalalarga yer ustida va aviakimyoviy ishlov berish b yicha.