A21 Avezbayev S

2. Almashlab ekish dalalarini va ishchi (su orish) 
uchastkalarini joylashtirish 
Almashlab ekish dalasi — bu almashlab ekishning, birinchi 
navbatda, qishloq x jalik ekinlarini ekish va ular bilan bo liq 
dala ishlarini bajarish uchun m ljallangan bir-biriga teng qismla-
ridir. Almashlab ekish dalasi bitta yoki bir necha ishchi (su orish) 
uchastkalaridan iborat b Iishi mumkin. 
Ishchi (su orish) uchastkasi — bu agroekologik (agroishlab 
chiqarish) xususiyatlari b yicha bir xil, joylarda hududni tashkil 
etishning chiziqli elementlari (y llar, ihota daraxtlari polosalari, 
kanallar va boshq.) yoki tabiiy t siqlar bilan chegaralangan va 
yagona texnologiya b yicha qishloq x jalik ekinlarini yetishtirish 
uchun m ljallangan haydalma yer uchastkasidir. 
Almashlab ekish dalalari va ishchi uchastkalar tuproqlar tar-
kibi, relef sharoitlari, namlanishi, mikroiqlimi b yicha almashlab 
ekishdagi barcha ekinlarni joylashtirish va tuproqlar unumdorligini 
qayta tiklash b yicha tadbirlarni tkazish uchun yaroqli, may-
doni, shakli va joylashgan rni b yicha esa mexanizatsiyalashti-
372 

---

---

---

Qiyaliklarda ishchi uchastkalari chegaralarini loyihalashning 
y l q yiladigan lchamlarini aniqlash uchun Voronej Davlat 
agrar universiteti olimlari tomonidan ishlangan me'yprlardan foy^ 
dalaniladi (33-jadval).
: 
Agar qora tuproqli qiyalikda suv oqimi
-
tezligi 1 sekunda 
0,20 m ga teng b lsa, ishchi nishablik 3° bt>'lganda alla ekinlarj 
maydonlarida gorizontallar orasidagi y l q yiladigan masofa S
yq
\ 
( ri chiziqli ishlov berishda 225 m dan oshmasligi kerak. Agar 
bu masofa katta b lsa, t ri chiziqli ishlov berish konturlikka 
almashtiriladi. 
Erigan qor va yom ir suvlarini t la t xtatish zarur b lma-
g.m sharoitlarda ishchi uchastkalarning uzun tomonlari va tup-
roqlarga ishlov berish y nalishlari qiyalikka qattiq tartibda 
q ndalang qilib emas, balki tuproqqa singishi mumkin b lmagan 
ortiqcha suv oqimining xavfsiz chiqarib yuborilishini ta'minlovchi 
kichik burchak ostida loyihalanadi. Bunda uzun tomon b yicha -
joyning nishabligi 1—2° oshmasligi kerak. 
Tuproqlarning bir xil yetilishi, simliklarning bir vaqtda hosil-
ga kirishi, bir xil radiatsiya va harorat rejimini ta'minlash, bir xil 
tipdagi eroziyaga qarshi choralarni loyihalash maqsadida har bir 
ishchi uchastkasi (daia) bir y nalishdagi va shakldagi qiyaliklarda 
joylashtiriladi. Ishchi uchastkasi tarkibiga, xususan, konturli ishlov 
berishda, bitta yoki ikkita q shni yaqin y nalishdagi qiyaiiklarni 
q shish mumkin: masalan J , , Shm . Bunda prof. 
N.N.Burixin ivia'lumotlari b yicha qarama-qarshi qiyaliklarfling 
y l q yiladigan nishabligi yoru lik bosqichi uzun ekinlar (suli, 
arpa, javdar, b doy, n xat) uchun 1—2°, yoru lik bosqichi 
kalta ekinlar (oq j xori, makkaj xori, kungaboqar, soya, kana 
kunjut) uchun esa 0,5—10 oshmasligi kerak. 
Shu maqsadda qabul qilingan tabaqalashga (10 gacha, 1—2°, 
2—3°, 3—5° va boshq.) yaqin nishablikka ega haydalma yerlar 
ishchi uchastkalariga q shilishi kerak. Masalan, N.N.Burixin 
ma'lumotlariga asosan ishchi uchastkasi chegarasidagi qiyalik 
nishabligining yoi q yiladigan zgarishi yoru lik bosqichi uzun 
ekinlar uchun 1—2°, yoru lik bosqichi kalta ekinlar uchun 
0.5—1° oshmasligi kerak. 
Dalalar va ishchi uchastkalarning uzun chegaralari relefning 
suv ajratadigan, suv yi iladigan joylari, qiyaliklar profilidagi egil-
gan joylar b ylab, qiyaliklarga k ndalang, kalta tomoni eattiqiya-
lik b ylab, gorizontallar y nalishiga perpendikulyar qilib foyiha-
375 

---

---

---

K rinib turibdiki, uchastkaning rtacha ishchi nishabligi 
joyning rtacha nishabligidan 1,8% kichik (4,4—2,6), bu relef-
ning ishlarni bajarishga ta'siri yumshashini k rsatadi. 
Tuproq shawitlarini hisobga olish. Joyning relefi bilan tuproq 
qatlamining sifati — uning havo-suv, issiqlik rejimlari, tuproq 
paydo b iish jarayoni sharoiflari, mexanik tarkibi, demak, agro-
texnik texnologik xysusiVatlari, unumdorligi ham chambarchas 
bo liq b ladi. 
Ishchi uchastkasi tuproqlari, ularning mexanik tarkibi, hudud-
ning meliorativ tuzilganligi b yicha bir xil b lishi kerak. Bu 
uning hududida barcha simliklar sishi va rivojlanishi uchun bir 
xil sharoit b lishi, dehqonchilik tizimining bir tipdagi elementla-
rini qoilash mumkin b lishi, (uru lik ekish, su orish me'yor-
lari, it solish miqdori, tuproqlarga ishlov berish va mashina-
larning bir xil tizimi) qishloq x jalik texnikasi ishchi organlarini 
tartibga solishriing mos tamoyillari va boshq. uchun zarur. 
Uchastkaning barcha hududida quyidagilar bir xil b lishi 
kerak:
 % 
— tuproqlar tiplari, jinslari, turlari; 
— tuproqlarning mexanik tarkibi; 
— tuproq unumdorligi balansini tashkil etuvchi elementlari-
ning boshlan ich qiymati (gumus, azot, fosfor, kaliy va boshq. 
miqdori); 
— tuproqlar kislotalashishi; 
— hududning melioratsiya obyektlari bilan jihozlanish darajasi 
(faqat su oriladigan, zaxi qochiriladigan, ortiqcha namlangan, 
sh rlangan, ifloslangan, zaharlangan va boshqa yerlarni q shib); 
— tuproqlarning yuvilish darajasi (yuvilmagan, kuchsiz yuvil-
gan, rta yuvilgan, kuchli yuvilgan). 
Relefni va tuproqlarni hisobga olib, ishchi uchast
1
alarni 
ajratishda agrotexnik va boshqa sharoitlar (issiqlik bilan min-
lanishi, sovuqqa chidamliligi, namlik bilan ta'minlanish lamol 
rejimi, soyalanishi, sizot suvlari chuqurligi va boshq n ba-
holanadi. 
Ifloslanishni baholashda sanoat va maishiy chiqindilar, avto-
transport gazlari, o ir metallar, neft va neft mahsulotlari, qishloq 
va rmon x jaliklarini kimyolash vositalari, chorvachilik fer-
malari va majmualari oqovalari, radionuklidlar hisobga olinadi. 
Har bir uchastkada tuproqqa va simliklarga eng kuchli salbiy 
ta'sir k rsatadigan ifloslantiruvchilar aniqlanadi. 
378 

---

---

---

vuajailarini ta'minlovchi dalaning optima! uzunligi (L
p
) va uning 
kcngligini (V) quyidagi ifodalar b yicha aniqlash mumkin, m: 
bunda K,, K
;
— uzunasiga va k ndalangiga bajariladigan barcha mexanizat-
siya ishlari ulushi mos tarzda, %. 
Masalan, agar dala maydoni 100 ga, uzunasiga bajariladigan 
ishlar ulushi 80% k ridalangiga — 20 % b lsa,