Ali pasa camiİ ve TÜrbesi

ALÛSİ, NU'MAN B. MAHMUD

Ebü'l-Berekât Hayrüddîn Nu'mân b. Mahmûd el-Âlûsî (ö. 1317/1899) Alûsî ailesinden kelâm ve fıkıh âlimi.

Meşhur müfessir Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsrnin beş oğlundan biridir. 12 Mu­harrem 1252'de ¹¹¹⁵ Bağdat'­ta doğdu ve orada yetişti. İslâmî ilimleri önce babasından, daha sonra Bağdat'ın ileri gelen âlimlerinden tahsil etti. Dinî ilimler yanında edebiyatta da ileri bir seviyeye ulaştı. Çeşitli yerlerde kadılık yaptıktan sonra 1295'te (1878) çıktığı hac yolculuğu sırasında Mısır'ı da ziya­ret etti. 1300'de (1883) İstanbul'a git­mek üzere tekrar Bağdat'tan ayrıldı, Su­riye ve Anadolu'nun çeşitli şehirlerini do­laştı; buralardaki ilim adamlarıyla yap­tığı görüşmelerde büyük ilgi gördü. İki yıl kadar süren İstanbul seyahatinden sonra Bağdat'a döndü. Bu arada kendisine “Relsülmüderrisîn” unvanı verildi. Ömrünün sonuna kadar-kitap yazmak­la, ayrıca eğitim ve öğretimle meşgul oldu. Kitaplara olan merakı ve araştır­maya düşkünlüğü sayesinde, nâdir eser­lerin yer aldığı ve bugün de Bağdat'ın en zengin kütüphanelerinden sayılan Özel bir kütüphane kurdu. Akaidde selefî. fıkıhta Hanefî olan ve devrindeki il­mî faaliyetlere öncülük etmiş bulunan Nu'mân b. Mahmûd el-Alûsî, 7 Muhar­rem 1317’de ¹¹¹⁶vefat etti. ¹¹¹⁷

Eserleri.

Alûsî, eserlerinin çoğunda, müslümanlann içtimaî problemlerinin çözümü için Kitap ve Sünnete bağlı kal­mak kaydıyla, aklın rehberliğini benim­semeyi hedef almıştır. Eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1) Ci’dsül-Cayneyn fî muhâkemeti'l-Ahmedeyn. İbn Teymiy-yeyi tenkit eden İbn Hacer el-Heytemîye reddiye olarak kaleme alınan. Kitap ve Sünnet'e bağlı kalmanın gerekliliğini vur­gulayan bu eser birkaç defa basılmıştır ¹¹¹⁸ Cilâ'ü'I-'ayneyna-fıyyüddin el-Hanefî el-Buhârînİn el-Kavlü'1-celi fî tercemeti Şeyhi'I-İslâm İbn Teymiyye el-Hanbelî's ve Muhammed Sıddık Han'ın el-İntikâdü'r-racîh fî şerhi'l-i'tikâdi'ş-şahîh' ile birlikte de yayımlanmıştır. ¹¹¹⁹

2) el-Ecvibe-tü'I-akliyye li-eşrefiyyeti'ş-şerî'ati'l-Muhammediyye. İslâm dininin üstünlü­ğünü aklî delillerle ispatlamaya çalışan bir eserdir. ¹¹²⁰

3) el-Cevâbü'l-feslh fî reddi 'Abdi'l-Mesîh. Hıristiyan Abdülmesîh b. İshak el-Kindî'nin ¹¹²¹. Abbasî emirlerinden Abdullah b. İsmail el-Hâşİmîyi hıristiyan olmaya da­vet eden ve Hıristiyanlığın İslâmiyet'ten üstün olduğunu iddia eden mektubuna reddiye olarak yazılmıştır. ¹¹²²

4) Selisü'l-ğâniyât fî zevâti't-tarafeyn mine'l'kelimât. Sağdan sola ve soldan sağa aynı şekilde okunan (kaleka gibi) kelimeleri içine alan bir lügattir. ¹¹²³

5) Gâliyefü'i-mevd elz ve mişbâ-ha'1-mütta'iz. Müellifin yazımını 1300'de (1883) tamamladığı, vaaz verme ve din­lemenin âdabını anlatan, Bağdat ve çev­resinde büyük ilgi uyandıran bu eser iki cilt halinde yayımlanmıştır.¹¹²⁴

6) Hadîkatü'l-vürûd fî ahbâri Ebi'ş-Şenâ Şihâbiddîn Mahmûd. İki cilt halindeki bu eser, Âlûsînin baba­sı Şehâbeddin Mahmûd'un hayatını ko­nu edinmektedir. İlk cildi Abdülfettâh eş-Şevvâf tarafından kaleme alınan ese­ri Nu'mân b. Mahmûd el-Âlûsî tamam­lamıştır. ¹¹²⁵ Ayrıca el-Âyâtü'l-beyyinât fî’ademi semâ’i'l-emvöt 'inde1-Hanefîyye ve's-sâdât adlı bir eseri daha vardır. ¹¹²⁶

Bibliyografya

1) Nu'mân el-Âlûsî, Cilâ'ü'l-'ayneyn, Kahire 1278;

2) Serkîs. Mu'cem, I, 8;

3) Brockelmann, GAL Suppl, II, 789;

4) Liâhul-meknûn, I, 6, 29, 89, 363, 372, 391; II, 53, 135;

5) Kehhâle. Mu'cemul-mü'lin, XIII, 107;

6) Yûnus İbrahim es-Sâmerrâî. Târihu 'ulemâ'i Bağdad, Bağdad 1402/1982, s. 695, 696;

7) İmâd Abdüsselâm Rauf, et-Târih de'l-mü'errihûne'l-'lrakıyyûn, Bağdad 1983, s. 245, 246, 248;

8) Abbas el-Azzâvî. “Âlusî”, İTA, I, 337;

9) H. Parös, “Nu'mân Hayrüddîn Ebü'l-Berekât”, UDMİ, I, 225. ¹¹²⁷

ÂLÛSİ, ŞEHABEDDİN MAHMUD

Ebü's - Sena Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el - Hüseynî el – Âlûsî (ö. 1270/1854) Alûsî ailesinden müfessir, fakih, edip ve şair.

1217'de (1802) Bağdat'ta doğdu. Ne­sebi baba tarafından Hz. Hüseyin'e, ana tarafından Hz. Hasan'a ulaşmaktadır. Hülâgû'nun Bağdat'ı istilâsı üzerine ora­dan göç edip Fırat nehri üzerindeki Âlüs adasına yerleşmiş olduğu için Âlûsî nis-besiyle anılan ve birçok âlim ve edip ye­tiştiren bir aileye mensuptur. Tahsil ha­yatına reîsülmüderrisîn olan babasının yanında başlayarak ondan Arap dili, Ha­nefî ve Şâfıî fıkhı İle hadis okudu. Ayrı­ca devrin meşhur âlimlerinden de ders aldı. Ali es-Süveydî, Alâeddin Ali el-Mevsılî ve Hâlidiyye tarikatının kurucusu Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî onun ho­caları arasında yer alır. On üç yaşında kitap yazmaya ve ders okutmaya başla­dı. Aralarında Abdülfettâh eş-Şewâf ve Ahmed b. Mahmûd Salih (Kaymakçı) gibi âlimlerin de bulunduğu pek çok öğrenci yetiştirdi. Birçok medresede ders ver­dikten sonra Saltanat-ı Dâr-ı Âliyye mü­derrisi unvanını aldı. Diğer taraftan Bağ­dat'ın en büyük âlimi olmasından dola­yı, vakfiyesinde bu hususun şart olarak zikredildiği Mercâniye Medresesi vakıf­larına mütevelli tayin edildi. Otuz yaşın­da Bağdat'ın Hanefî müftüsü oldu. Yak­laşık on beş yıl kadar kaldığı bu vazife­den hakkındaki dedikodular yüzünden azledildi (1847). Bunun üzerine Âlûsî, da­ha önce başlayıp yedi cildini yazdığı meş­hur tefsiri Rûhu'I-me'ânî'yi tamamla­mak için köşesine çekildi. 1851 yılına Sehâbeddin Mahmûd el-Alüsi'nin Rûhıı't-me'ânSadlı tefsirinin ilk iki sayfası kadar iki cilt daha ilâve ederek tamam­ladığı eserini padişah Abdülmecid'e tak­dim etmek ve bu vesile ile iftiraya uğ­radığı için müftülükten azledildiğini an­latarak hakkını aramak üzere aynı yıl İstanbul'a gitti. Orada Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey ve bazı meşhur âlimlerle görüştü, onlarla ilmî sohbetlerde bulun­du. Getirdiği resmî yazılan takdim et­mek için Sadrazam Reşid Paşa'nın hu­zuruna çıktı ve sadâret müsteşarı Fuad Paşa'yı da tanıma fırsatı buldu. Yirmi bir ay kadar kaldığı İstanbul'da hüsnü-kabul gördü, âlimlerin ve devlet adam­larının takdir ve teveccühlerini kazandı. Ancak arzu ettiği sonucu alamadan Bağ­dat'a döndü. İstanbul'a gidişini, oradaki temaslarını ve Bağdat'a dönüşünü ede­bî bir üslûpla anlatan üç ayrı eser yazdı.

İstanbul'dan Bağdat'a dönerken yol­da sıtmaya yakalanan ve ömrünün son dönemini bu hastalıkla mücadele ederek geçiren Âlûsî Bağdat'ta öldü ve Ma'rûf-i Kerhî Kabristanı'na defnedildi.

Alûsî keskin zekâsı, kuvvetli hafızası, sağlam mantığı ve muhakemesi saye­sinde devrinin en büyük âlimlerinden biri oldu. Hafızasının kendisini hiç ya­nıltmadığını ve en zor meseleleri dahi halledebilecek fikrî güce sahip olduğu­nu bizzat kendisi ifade etmektedir. Va­kan ve hayır severliği ile de temayüz etti. öğrencilerini çok sever ve onların çeşitli ihtiyaçları ile yakından ilgilenirdi. Gündüzleri ders okuttuğu ve fetva işle­riyle meşgul olduğu için eserlerini an­cak geceleri yazardı. Süratle yazdığı müsveddeler ertesi gün kâtipleri tara­fından saatlerce temize çekilirdi. Mü­kemmel bir üslûp ve ifadeye sahip olan yazıları birer fesahat ve belagat örneği­dir. İlmî ve edebî alanlarda pek çok eser verdi. Öte yandan hikmet ve ta­savvufa dair yazdığı güzel şiirleriyle bu alanda da üstat olduğunu gösterdi. Bağdat'ta duraklamış bulunan ilmî ha­yat ve fikrî hareket, onun sayesinde ye­niden canlandı.

Ebü’s-Senâ el-Âlûsî. amelde Şafiî mez­hebine bağlı olmakla beraber bazı me­selelerde Hanefî mezhebine uymuş ve ona göre fetva vermiştir. İbn Teymiyye, İbn Kudâme, İbn Kayyim el-Cevziyye gi­bi meşhur âlimleri takdir ve müdafaa etmesi yanında onlann kendi kanaatine ve müctehidlerin icmâ'ına aykırı bul­duğu fikirlerini tenkit etmekten çekin­mezdi. Hatta kaynaklarda ömrünün son yıllarına doğru içtihada temayül ettiği de zikredilmektedir. Bu sebeple, ilgisi bulunmadığı halde bazı kimseler tara­fından kendisine yapılan Vehhâbîlik isnadı doğru değildir. İtikadda selefi ol­duğunu söyler ve çocuklarına, en doğru yol kabul ettiği selef akîdesini tavsiye ederdi. Bununla beraber Eş'arî ve Mâtürîdî mezheplerini müdafaa etmekten de geri durmamıştır. O, gerek Şiflerin sorulanna verdiği cevaplan ihtiva eden el-Ecvibetü'l-'lrâkıyye adlı eserinde, gerekse Rûhul-mecânî adlı tefsirinde kelâmı meseleleri dirayetle ele alışından anlaşıldığı üzere kelâm ilmi ile de meş­gul olmuştur.

Âlûsfnin Necmeddin Muhammed Hâ550-551.mid. Bahâeddin Abdullah, Sa'deddin Abdülbâki, Ebü'l-Berekât Hayreddin Numân ve Ahmed Şâkir adlannda beş oğ­lu vardır. Bunlardan ilk dördü eser sa­hibi birer âlimdir. ¹¹²⁸

Eserleri.

Âlûsî yirminin üzerinde eser kaleme almış olup bunları ilmî ve edebî olmak üzere iki başlık altında toplamak mümkündür. ¹¹²⁹

A) İlmî Eserleri.

1) Rûhu'i-me'âtıfü tefsiri1-Kur’âni’l-cazim ve sebcil-meşânî. Âlûsi’nin en değerli eseri sayı­lan meşhur tefsiridir. Otuz dört yaşında iken yazmaya başladığı bu eseri on altı yılda tamamlamıştır. İlk defa dokuz cilt halinde Bulak'ta (1301), daha sonra on iki cilt halinde Kahire'de (1346/1927) ve on beş cilt (otuz cüz) olarak Beyrut'ta (ts.) basılmıştır.

2) Havâşî Şerhi'1-Katr. İbn Hişâm'ın nahve dair Katrü'n-nedâ adlı eserinin şerhi üzerine ilk gençlik yıllarında yazmaya başladığı haşiye olup oğlu Nu'mân Hayreddin'in tamamladı­ğı kısımla birlikte Kudüs'te basılmıştır. (1320).

3) Ğâyetü'l-ihlâş bi-tehzîbi naz­mı Dürreti'l-ğavvâs (Keşfü't-turre cani'l-ğurre). HarîrTnin Dürretü'I-ğavvâş adlı eserinin şerhidir. Âlûsî bu eseri ile Arap dili ve edebiyatı alanında da üstat oldu­ğunu ispat etmiştir. ¹¹³⁰

4) et-Tırâzü'l-müzehheb fî Kaşîdeti'l-Bâzi'l-eşheb. Abdülbâkl el-Ömer’nin Abdülkâ-dir-İ Geylânî İçin yazdığı kasidenin şer­hidir. ¹¹³¹

5) el-Ecvibetü'l-'lrâ-kıyye cale'l-(li'l-)es “Heti'I-îrâniyye. Ke­lâm, felsefe, fıkıh gibi çeşitli konularda İranlılar tarafından sorulan otuz soru­nun cevabını ihtiva eder. Vahdet-i vücûd”, ilk sorunun cevabı olarak bütün tafsilatıyla anlatılmıştır. Âlûsrnin tefsi­rinden sonra ikinci önemli eseri kabul edilir. ¹¹³²

6) el-Ecvibetü'l-'hâkıyye cale'l-es ileti'1-Lâhûriyye. Lahorlular'ın ricası üzerine ya­zılmış olup ashâb-ı kiram hakkındadır. Âlûsî bu eseri ile II. Mahmud'un takdir­lerine mazhar olmuştur. ¹¹³³

7) el-Feyzü'1-vârid cald ravzi Merşiyyeti Mevlânâ Hâlid. Nakşi­bendî şeyhi Mevlânâ Hâlid'in ölümü üze­rine Muhammed el-Cevâd tarafından ka­leme alınan kasidenin şerhidir. ¹¹³⁴

8) Şerhu'1-Kaşîdeti'l-Kâdiriyye ¹¹³⁵

B) Edebî Eserleri.

1) İnbâ’ü'l-ebnâ biatyâbi'I-enbâ. Edebî üslûpla kale­me alınmış bir vasiyetnamedir. Çocuklarına yapmış olduğu nasihatları ve tav­siyeleri ihtiva eder. Eserin bir nüshası, hemen aşağıda zikredilen üç eseriyle birlikte Ali Emîrî Kütüphanesi’nde ka­yıtlıdır. ¹¹³⁶

2) Neşvetü'ş-şemûl fi's-seferi ilâ îslâmbûl. Âlûsfnin İstan­bul seyahatine dair bir eseridir. Burada seyahatinin sebebini, giderken uğradığı yerleri, görüştüğü kişileri ve İntibalan-nı anlatmaktadır. ¹¹³⁷

3) Neşvetü'l-müdâm h'l-'avd ilâ medîneti's-selâm. İstanbul'dan Bağdat'a dö­nüşünü, bu sırada uğradığı yerleri, âlim ve ediplerle olan sohbetlerini ve çeşitli intihalarını edebî üslûp içinde dile ge­tirmektedir. ¹¹³⁸

4) Ğarâ'ibü'l-iğtirâb ve nüzhetü'l-elbâb fi'z-zehâb ve'1-ikâme ve'1-iyâb. Bu eser de Âlûsî'nin İstanbul seyahatine. Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey ve diğer âlimlerle yap­tığı İlmî sohbetlere ve meşhurlardan ba­zılarının hal tercümelerine dairdir. ¹¹³⁹

5) el-Makömâtü'1-hayâliyye. Gençliğinde kaleme aldığı manzum bir hikâyedir. ¹¹⁴⁰

6) Kaşîdetür-Rifâciyye. Torunu Mahmûd Şükrî el-Âlû­sî tarafından el-Esrârü'1-ilâhiyye şerhu'l-Kaşîdeti'r-Rifâciyye adıyla şerhedilmiştir. ¹¹⁴¹

Bibliyografya

1) C. Zeydan, Meşâhîrü'ş-şark, Kahire 1902, I, 161, 164;

2) Serkîs, Muccem, 3, 5;

3) Hediyyetü'l-'âriftn, II, 418, 419;

4) Brockelmann, GAL Suppl., 11, 785, 787;

5) Ziriklî. el-A'lâm, VIII. 53;

6) Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'elliftn, XII, 75;

7) Abbas el-Azzâvî, Zikra Ebi'ş-şena el-Atusî, Bağdad 1958;

8) Abbas el-Azzâvî, “Âlusî”, İTA, 334, 337;

9) Nu'mân el-Alûsî. Cila'ul-'ayneyn, Kahire 1961, s. 43, 45;

10) M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsir fe'l-müfessirûn, Kahire 1381/1961-62, I, 352, 362;

11) Muhsin Abdülhamîd. el-Atusi: müfessiren, Bağdad 1388/1968;

12) Enver el-CQndî, Terâcimü'l-a'lami'l-mu'â-şîrîn fi'i-'alemi'l-İslâmi, Kahire 1970, s. 475, 485;

13) Ö. Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İs­tanbul 1973-74, II, 743, 751;

14) M. Şerefeddin Yalıkaya. “Âlûsî”, İA, I, 391, 392;

15) H. Peres. “al-Alüsî”, El (İng), I, 425;

16) H. Peres. “el-Âlûsî”, UDMİ, 1, 224, 226. ¹¹⁴²