Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 120 –
– 121 – o‘zbek, qozoq, tojik versiyalarini XVIII asrdan keyin shakllangan, deb hisoblaydi va ozarbayjon, turkman versiyalaridagi umumiy kompozitsiya yangi sharoitga tushib, butunlay o‘zgarib ketganligi haqida mulohaza yuritadi 1 . Ko‘rinib turibdiki, keltirilgan fikrlar, asosan, faraz tariqasida aytilgan, yetarli darajada ilmiy dalillanmagan. Ayni paytda, shoir O.Sulaymonov, shuningdek, ozarbayjon folklorshunosi M.Seyidov umumturkiy «Go‘ro‘g‘li/ Ko‘ro‘g‘lu» genezisi yuzasidan o‘rtaga tashlagan fikrlar bilvosita o‘zbek «Go‘ro‘g‘li»siga ham tegishlidir. Ya’ni O.Sulaymonov Go‘ro‘g‘li so‘zini «Quyosh o‘g‘li» deb talqin etadi va bu obrazni qadim Misrdagi quyosh o‘g‘li (Gor) haqidagi miflar bilan bir o‘zakdan ungan deb ko‘rsatadi 2 . M.Seyidov esa Go‘ro‘g‘li nomini «tog‘ o‘g‘li» deb talqin qilib, bu obraz «olov» va «quyosh» bilan ham bog‘liq, bevosita o‘lib tiriluvchi tabiat haqidagi miflar asosida shakllangan, deb yozadi 3 va Go‘ro‘g‘li obrazi eramizdan avvalgi IV yuz yilliklarda vujudga kelib, eramizning XVI–XVII asrlarida yanada kuchaygan, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi 4 . T. Mirzayev keyinchalik «Hikoyati Go‘ro‘g‘li sulton» kitobida «Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlarida tasvirlangan hayot tarzi bu hashamatli epos «Kitobi dada Qo‘rqut» va «Alpomish» dostonlaridan keyin XI – XII asrlarda O‘rta Osiyoda yaratildi, degan qarashni olg‘a surishga imkon beradi» 5 deb yozgan. Sh.Turdimov esa «Go‘ro‘g‘li» dostonining yadrosi, syujeti 1 Короглы Х.Г. Трансформация заимствованного сюжета // Фольклор: поэтическая система. – М.: Наука, 1977. – С. 106 – 125. 2 Сулейменов О.О., Кажибеков Е.З. Тюркология: вчера, сегодня, завтра // Советская тюркология. – Баку, 1989. №6. – С.104. 3 Cejидов M. Aзэрбаjчан мифик тэфэккурунун гаjнагларi. – Бакi: Jэзiчi, 1983. – Б.245-321. 4 Cejидов M. Aзэрбаjчан халгiнiн соjкокуну душунэрэкэн – Бакi: Jэзiчi, 1989. – С.320. 5 Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlar. – Tosh- kent: Fan, 2011. – 121 – va obrazlar tizimining mifologik hamda tarixiy asoslari qadim-qadimdan Sirdaryo va Amudaryo bo‘ylari, Orol dengizi atroflari, Turkiston kengliklarida yashab kelgan ajdodlarimizning tasavvurlari, dunyoqarashlariga bog‘liq sak, massaget va o‘g‘iz epik an’analari asosida eradan avvalgi ming yilliklarda yaratilib, bosqichma bosqich sayqal topib, to‘liq badiiy-estetik sathga o‘tdi. Arxaik eposning navbatdagi talqinlaridan bir shoxobchasi Markaziy Osiyodan Kavkaz va Kichik Osiyoga ko‘chgan o‘g‘iz qabilalari bilan u hududlarga ham tarqaldi, yangilandi. So‘nggi talqinlar o‘zaro madaniy- adabiy aloqalar natijasida Markaziy Osiyo versiyalariga ham ma’lum ta’sirini o‘tkazdi. O‘zbek «Go‘ro‘g‘li» dostonining qahramon tug‘ilishi tabiiy homila talqinini olgan versiyalarda bu holat aniq sezilsa-da, tug‘ilish g‘ayritabiiy homila talqinini olgan versiyalar qadimiy o‘zanda rivojlanib, ta’sirlardan xoli qoldi. Ushbu versiyalarda saqlangan qadimiy motiv va unsurlar doston genezisini aniqlashda tayanch omillar bo‘ladi. Doston syujeti asosida turuvchi mif dastlab tabiat hodisalarini izohlab, Go‘ro‘g‘li tabiat qudratining timsoli sifatida namoyon bo‘lgan, keyinchalik syujet voqelik epik sathga ko‘chgach, u endi epik qahramonga aylangan» 1 , deb ko‘rsatadi. Epos syujeti va yetakchi obrazlar talqinini xalqimiz orasida keng tarqalgan, bugungi kunda ham amal qilayotgan marosim- bayramlardagi quyosh turkum miflariga qiyosan o‘rganib o‘z fikrini asoslaydi. Baxshi-shoirlar orasida «Go‘ro‘g‘li qirq doston», deb yuritish keng tarqalgan. Lekin dostonlar sonini yetmish ikkita, hatto yuz yigirma doston sifatida ko‘rsatish ham bor. Epik an’anaga ko‘ra, Go‘ro‘g‘li – 120 yoshga kiradi, asosiy variantga ko‘ra, u o‘lmaydi, balki afsonaviy Suldo‘zi 1 Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlar. – Tosh- kent: Fan, 2011. |