Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Hayvonlar haqidagi ertaklar
| – 146 –
– 147 – a) hayvonlar haqidagi ertaklar; b) sehrli-fantastik ertaklar; 2) Realistik ertaklar: a) hayotiy ertaklar; b) satirik ertaklar. 1 K.Imomov va boshqa ertakshunoslarning fikrlariga tayanib ertaklarni quyidagi guruhlarga bo‘lib tasniflash mumkin: 1) hayvonlar haqidagi ertaklar; 2) sehrli-fantastik ertaklar; 3) maishiy-novellistik ertaklar; 4) satirik ertaklar. 3. Hayvonlar haqidagi ertaklar ning qahramonlari turli-tuman jonivorlar bo‘lib, voqelik hayvonlar orasidagi munosabatlar tarzida bayon qilinsa-da, aslida ularda kishilar jamiyatiga xos voqea-hodisalar majoziy tarzda aks ettiriladi. Hayvonlar haqidagi majoziy ertaklarning kelib chiqish tarixi kishilik jamiyatining ibtidoiy davridagi hayoti, mehnat faoliyati, e’tiqodiy qarashlari va mifologik tasavvurlariga borib taqaladi. Ayniqsa, qadimgi odamlar dunyoqarashida muhim o‘rin tutgan totemistik e’tiqodlar, ya’ni kishilarning o‘z tevarak-atrofini o‘rab olgan jonivorlar va o‘simliklar bilan qon-qarindoshlik aloqalari bor, ya’ni har bir urug‘ muayyan jonzot yoki o‘simlikdan kelib chiqqan degan ishonch-e’tiqodlarga asoslangan qadimgi tasavvurlar ko‘plab totemistik miflarning, keyinchalik esa shu miflarning badiiy tafakkur evolyutsiyasi davomida diffuziyalanishi natijasida majoziy ertaklar yuzaga kelgan. Eng qadimgi davrlarda yashagan odamlarning turmush tarzi ovchilik, baliqchilik va shu kabi kasblar bilan aloqador bo‘lganligi sababli ular har kuni jonivorlar olami bilan ro‘para bo‘lishgan, ularning mifik tasavvurida jonzotlar ham bamisoli odamlar kabi so‘zlashgan, o‘zaro munosabatga kirishgan. Ana shu kabi qarashlar, ishonchlar, e’tiqodlar keyinchalik hayvonlar to‘g‘risidagi ertaklarda ifodalangan. Shuning uchun ham jonivorlar haqidagi majoziy ertaklarning personajlari 1 Afzalov M. O‘zbek xalq ertaklari haqida. – Toshkent: O‘zR FA nashriyoti, 1964. – B21. – 147 – hisoblangan hayvonlar ham insonlar kabi so‘zlashadi, fikr yuritadi va ular o‘rtasida jamiyatga xos munosabatlar mavjud- ligi tasvirlanadi. Bu tip ertaklarda, asosan, o‘zbeklarning qadim ajdodlarining ovchilik, chorvachilik va dehqonchilikdan iborat turmush tarzi bilan bog‘liq qo‘y, echki, bo‘ri, kiyik, ot, sigir, ilon, kaptar, asalari, chumoli, ayiq, tulki, quyon, qo‘chqor, chiyabo‘ri, shoqol, qo‘ng‘iz, sichqon kabi jonzotlar obrazini uchratamiz. Hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining personajlari odamlar kabi so‘zlashishlaridan tashqari, ularning xarakter- xususiyatlarida ham kishilarga xos vafodorlik va vafosizlik, sotqinlik va sadoqat, do‘stlik va dushmanlik, samimiylik va xudbinlik, xokisorlik va ayyorlik singari insonlarga xos sifatlar mavjud bo‘ladi. «Do‘st bo‘ri» ertagidagi do‘st bo‘rining poshshovachcha bilan samimiy suhbati, «Bo‘ri bilan tulki» ertagidagi bo‘ri va tulki bilan yer haydab turgan dehqonning o‘zaro gurungi fikrimiz isbotidir. Shuningdek, «Bo‘ri bilan tulki», «Qarg‘a bilan qo‘zi» yoki «Qarg‘a bilan tulki», «Tulki bilan xo‘roz», «Ayiq bilan qiz», «Do‘st bo‘ri», «Cho‘loq bo‘ri», «Polvon zag‘cha» yoki «Zag‘cha» kabi ertaklarning personajlari ham o‘zida insonga xos xarakter-xususiyatlarni ifodalaydi: bu tip ertaklarda tulki hiylakor - ayyor bo‘ladi, uning qarshisida bo‘ri esa biroz laqma va go‘l bo‘lib, tulkining hiylalariga aldanadi. Bo‘ri tulki qarshisida sodda, to‘g‘ri, tentak, ahmoq bo‘ladi. Tulki shirinso‘zlik bilan ayyorlik qilib daraxt shoxidagi xo‘rozni pastga tushirib yemoqchi bo‘ladi. Kal yoki yetim bola qo‘lidagi zaxchasi tilidan gapirib boyni aldaydilar va h.k. «Susambil» ertagida uy hayvonlari, parrandalar birlashib, yaxshi, farovon, tinch joy axtarib Susambil mamlakatiga yetib boradilar. Susambilga ega bo‘lish uchun vahshiy hayvonlar |