Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Sehrli-fantastik ertaklar
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4. Sehrli-fantastik ertaklar.
O‘zbek folkloridagi sehrli ertaklarining o‘ziga xosligi va dunyoning boshqa xalqlari ertaklaridan farqli jihati birinchi navbatda ularning syujetiga asos bo‘lgan voqea-hodisalar talqinida tilsim, sehrli narsa- predmetlar, g‘aroyib xususiyatli personajlar, sehrli makon mavjud bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu tip ertaklarning – 150 – – 151 – qahramonlari o‘z sarguzashtlari mobaynida g‘ayritabiiy hodisalarga va g‘ayrioddiy mavjudotga duch keladilar, ularning o‘zlari ham tug‘ilishidanoq «sehr» bilan bog‘langan kishilar bo‘ladilar, ham doim «sehrli ishlarga», «sehrli joylarga» «sehrli narsalarga», «g‘ayrioddiy xususiyatga ega bo‘lgan ko‘makchi-yordamchi personajlarga» yo‘liqadilar. Katta- katta qo‘rqinchli va dahshatli tilsimlarni ochadilar. Bunday sehrli ertaklarning qahramonlariga yordam ko‘rsatuvchilar esa sehrli narsalar bo‘ladi. Sehrli ertaklarning qahramonlari o‘z dushmanlari yoki o‘z boshlariga tushgan kulfatlardan turli g‘ayritabiiy yo‘llar bilan qutuladilar. O‘zbek xalq sehrli ertaklari orasida Kenja botir, Abulqosim, Qilichbotir, Erkenja, Shambirboz kabi nomlar bilan ataluvchi kenja o‘g‘il bilan uning akalari o‘rtasidagi konflikt kelib chiqishi tasvirlangan ertaklar salmoqli o‘rin tutadi. Bu tip syujetlar talqinicha, izlangan sehrli narsa, ot, qush yoki malikani axtarib topib kelgan kenjaga akalari dushmanlik qilishadi (kenjaning ko‘zini o‘yib quduqqa tashlash, oyoqlarini chopib tashlab ketish va h.k. motivlar). Bunday syujetlar qabilachilik tuzumining inqirozga yuz tutishi va urug‘ birligiga asoslangan yirik oila o‘rniga monogam oilalarning paydo bo‘la boshlagan davrda shakllangan. Ya’ni ota merosi uchun aka-ukalar o‘rtasidagi kurash va merosdan katta o‘g‘il ulushining ko‘pligi, eng kenjani ranjitish bu tip sehrli ertaklar syujetining yuzaga kelishiga asos bo‘lgan. O‘zbek xalq sehrli ertaklari personajlari safarining epik makondagi yo‘nalishi qahramon oldidan chiqadigan uch yo‘l bilan bog‘liq bo‘ladi. Sehrli ertaklarda tasvirlangan uch yo‘l uch olam ruhlarining o‘zaro aloqada bo‘lishlariga imkon beruvchi magik nuqta, ezgulik va yovuzlikning ajralishi, bir-biridan uzoqlashish yo‘li hamdir. Bunday yo‘lda hamma vaqt yaxshilik va yomonlik kuchlari saralanadi. Sehrli – 151 – ertaklarda syujet rivojini ta’minlaydigan an’anaviy uch yo‘l qahramonning safar yo‘nalishini belgilovchi badiiy unsurdir. «Abulqosim» ertagida pishgan tariq noma’lum sabablarga ko‘ra payhon etiladi. Podshoning uch o‘g‘li navbatma-navbat poyloqchilik qiladilar. Faqat uchinchi kecha qo‘lga tushgan devlar kenjaga tulporining tukidan berishadi. G‘aroyib otlarni izlab safarga otlangan og‘a-inilar oldidan uch yo‘l chiqadi. 1 «Mamajon va Qunduzoy» ertagida safar sababi zotdor otlarning yo‘qolishi bo‘lsa, 2 «Misr podshosi»da shoh tushida ko‘rgan tilla qafas ichidagi bulbulni izlab uch aka-uka yo‘lga chiqadilar. 3 Odatda bunday ertaklarda kenja o‘g‘il mashaqqati nomidan ma’lum «borsa kelmas» yo‘lini tanlaydi. Qo‘rqoq akalar esa «borsa kelar» va «borsa xatar»ga otlanishadi. An’anaviy uch yo‘l motivi qadimgi turkiylarning mifologik tasavvurlariga borib taqaladi. O‘zbek xalq sehrli ertaklarida sharq – ezgulik ramzi, g‘arb esa yovuz devlar makoni sifatida tasvirlanadi. Ertaklardagi mashaqqatli sarguzashtlar bilan bog‘liq epik yurt g‘arb tomonda, ya’ni kunbotardadir. An’anaviy uch yo‘l motivi gorizontal yo‘nalishga ko‘ra tasvirlanganda o‘ng- chap tomonlar ramziga alohida e’tibor berilgan. «Sumbul qush» ertagida podshoning uch o‘g‘li ajoyib qushni ovlash uchun yo‘lga chiqadilar. Katta yo‘l ayrilishda shunday yozuv uchraydi: «Borsa kelar o‘ngda, borsa kelmas chapda, to‘g‘ri yurgan gumona». 4 «Misr podshosi» ertagida aka- ukalar yo‘l uchga ayrilgan yerga yetib kelganlarida «uch ko‘cha og‘zida bittadan tosh qo‘yilgan bo‘lib, toshlarga «chap qo‘l ko‘cha – borsa kelmas», «o‘rta ko‘cha – borsa xatar», «o‘ng 1 Gulpari. Namangan ertaklari / O‘zbek xalq ijodi. Nashrga tayyorlovchi: T.G‘ozi- boyev. – Toshkent, 1969. – B.33-34. 2 O‘ sha manba. – B.45. 3 O‘ sha manba. – B.53-54. 4 Kenja botir. Ertaklar. – Toshkent: Fan, 1973. – B.109. |