Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 152 –
– 153 – qo‘l ko‘cha – borsa kelar», deb yozilgan ekan. 1 Bunday ertaklarda o‘ng tomon – borsa kelar – sharq – omad – hayot tushunchalari, chap tomon – borsa kelmas – g‘arb – omadsizlik – o‘lim tushunchalariga qarama-qarshi qo‘yiladi. Fikrimizcha, qadimgi turkiylar dunyoqarashida muhim rol o‘ynagan quyosh kulti olamning gorizontal yo‘nalishidagi tuzilishiga asos bo‘lgan. Olamning uchlikka asoslangan kosmogonik talqini qadimgi turkiylarning mifologik qarashlari asosini tashkil etgan. Arxaik miflarda madaniy qahramonlarning sarguzashtlari uch olam bilan bog‘liq bo‘lib, Ko‘k – Zamin – yer osti asosiy mifologik makon areali bo‘lib, bu struktura keyinchalik sehrli ertaklarga ham o‘tgan. O‘zbek xalq sehrli ertaklarida ko‘pincha qahramon- larning yordamchilari zoomorf shaklda, ya’ni hayvonlar va qushlar qiyofasida tasvirlanadigan g‘aroyib jonzotlar – uchar ot, laylak, bulbuligo‘yo, bo‘ri, Semurg‘, anqo, oltin baliq, chumoli, oltin tuyoqli kiyik singarilar xayoliy timsollardir. Qahramonning boshiga juda og‘ir ish tushganda yoki juda uzoq masofali va qo‘lga tushirilishi qiyin bo‘lgan narsalarni keltirish topshirilganda, biror munosabat topilib, qahramonga bo‘ri yo‘liqtiriladi. Ana shu jonzot bu qiyin ishlarni osonlik bilan hal bo‘lish yo‘lini ko‘rsatib, unga yordam beradi. O‘zbek sehrli ertaklaridagi g‘aroyiblik antropomorf shaklda yoki inson ko‘rinishidagi personajlar vositasida tasvirlanishi o‘ziga xoslik kasb etadi. Bu tip personajlarga Xizr, sehrgar chol yoki kampir (jodugar, maston, shum kampir), zar kokilli bola, kulsa og‘zidan gul, yig‘lasa ko‘zidan dur sochadigan qiz va boshqa bir qator obrazlar misol bo‘la oladi. Ular sehr-jodu qudrati, g‘aroyib xislati, sirli ko‘rinishi, g‘ayrioddiy tug‘ilishi, unib-o‘sishi, sirli namoyon bo‘lishi bilan e’tiborni tortadi. Bunday g‘aroyib obrazlarning har 1 Gulpari. – B.54. – 153 – biri o‘ziga xos badiiy ko‘rinishda va vazifada talqin qilinadi. Jumladan, «Guliqahqah», «Samo tulpori», «Ilon pari» kabi sehrli ertaklarda tasvirlangan maston kampir sehrli-fantastik ertaklarda eng ko‘p uchraydigan an’anaviy obrazlardan biri bo‘lib, avvalo, evrilish va ertak personajlarini istagan ko‘rinishga kirita olish xususiyatiga egaligi, «ming bir sehr»ni bilishi, sehrgarlarning sarkori, boshlig‘i ekanligi bilan ajralib turadi. «Tanasiz kalla-yu, kallasiz tana» ertagida maston kampirning ajdahosi bo‘laklangan tanani yutib, qayta butun qilib chiqaradi. Sehrli ertaklarning an’anaviy homiy-personaji hisoblangan Xizr obrazi «oppoq soqolli kishi», «oppoq soqolli, malla choponli bir chol» sifatida xarakterlanadi. Ba’zi ertaklarda esa u bir duo bilan kishini o‘zga ko‘rinishga evriltira oladigan darvesh-qalandar, qahramonga yo‘l ko‘rsatib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ladigan g‘aroyib chol sifatida ham tasvirlanadi. Epik asarlarda ko‘p tasvirlanadigan qaldirg‘och, qarg‘a, bulbul, laylak va boshqa qushlar obrazi esa hayotiy asosga egaligi bilan ajralib turadi. Chunki bunday qushlar hayotda mavjud bo‘lsa-da, sehrli ertaklar tarkibida keltirilganda ular ba’zan g‘aroyib xususiyatli qilib tasvirlanadi. Aytaylik, «Oypari» ertagidagi qaldirg‘och, «Hotam» ertagidagi kaptarlar tilga kirib, insondek gapiradi; shum kampir esa qora qarg‘a ko‘rinishiga evriladi. «Ur to‘qmoq» va «Oltin tarvuz» ertagida laylak, «Ochko‘z boy» ertagida esa o‘rdak ertak qahramonlariga tilsim buyumlar beradi. Sehrli-fantastik ertaklarda suv oti, ko‘k qo‘chqor – qizil devning o‘g‘li, evrilish xususiyatiga ega bo‘lgan bo‘ri va suv ichida yashaydigan qanotli oq ot, osmonda ucha oladigan, suvda suza oladigan, yerda chopa oladigan tulpor ot, yolini tutatganda yetib keladigan g‘aroyib ot, qanotli tozi kabi qator g‘aroyib jonivorlar obrazi keltiriladi. O‘zbek xalq ertaklari |