Allah'ın Mütekellim, Kur'ân'ın Allah Kelâmı Oluşu Kur'ân'ın Yaratılmışlığı Etrafındaki Görüşler 3
- Mutabakat yoluyla: Şu lafız, o mana için ona karşılık olarak vaz'edilmiştir. Üçgenin çevrili üç kenara delâleti gibi. 2-
Yüklə 0,55 Mb.
|
1- Mutabakat yoluyla: Şu lafız, o mana için ona karşılık olarak vaz'edilmiştir. Üçgenin çevrili üç kenara delâleti gibi. 2- Lafzın manaya tazammun yoluyla delâleti. Mana, lafzın uygun olduğu (mutâbık olduğu) anlamlardan bir cüzdür. Üçgenin bir şekle delâleti gibi. Ancak üçgen, şeklin adı değildir, şekil için isim değildir. Üçgen bir anlamın ismidir, anlamının bir parçası da şekildir. 3- Gerektirme yoluyla delâlet. Lafzın bir manaya mutabakat yoluyla delâlet etmesi ve bu mananın başka bir manayı gerektirmesidir. Çatının duvarı ve insanın yazmaya kabiliyetli oluşunu gerektirmesi gibi. 240 Kâdî Abdülcebbâr, Müteşâbihü'l-Kur'ân, s. 10 241 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, VII, 186; a. mlf., Müteşâbihü'l-Kur'ân, s. 10 242 Cüveynî, el-Burhân, I, 104 243 Bâkıllânî, et-Temhîd, s. 32; İbn Fûrek, Mücerred, s. 288-290; Neşşâr, Menâhicü'l-bahs, s. 130 244 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, VII, 5, 49; a. mlf., Şerhu'l-Usûli'l-bamse, s. 158; a. mlf., el-Mubît, s. 167-169, 306, 342 245 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muhît, s. 319 246 Bâkıllânî, et-Temhîd, s. 31-32; Neşşâr, Menâhicü'l-bahs, s. 136-138 247 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, VII, 14 248 İbn Haldun, Mukaddime, III, 1080-1081. Ali Sâmî en-Neşşâr (bk. Menâhicü'l-bahs, s. 136-138), es-Subhî (bk. Fîilmi'l-kelâm, II, 90) gibi araştırmacılar ve diğerleri in'ikas-ı edille konusunda Bâkıllânî'ye ait verdikleri bilgileri hep İbn Haldun'dan naklen aktarmaktadır. Bâkıllânî'nin kendi eserlerinden bizim Arapça metnini verdiğimiz türden bir ifade ya da benzer ifadelerden bir çıkarını sunmamaktadırlar. en-Neşşâr, Her iki ibareyi de Bâkıllânî'ye dayanmadan vermektedir. 249 Gazzâlî, el-Mustasfâ, s. 311; Münâvî, et-Tevkîf, s. 396; Dehlevî, Akdü'l-cîd, s. 8; Muhammed b. Muhammed, Kitâbü't-takrîr ve't-tabbîr, III, 259 ; Sem'ânî, Kavâtul'-edille fi'l-usûl, II, 230; Şevkânî, İrşâdü'l-fuhûl I, 363 250 Muhammed b. Muhammed, Kitâbü'l-takrîr ve't-tabbîr, III, 259 251 Gazzâlî, el-Mustasfâ, 311; Râzî, el-Mabsûl, V, 299 252 Gazzâlî, el-Mustasfâ, 311; Amidî, el-İhkâm, III, 293; daha fazla ve değişik detaylar için bk. a.e., IV, 7-8, 283. Sonraki usülcülerden msl. bk. Şevkânî, İrşâdü'l-fubûl, I, 363 253 Bk. Gazzâlî, el-Mustasfâ, s. 308-315; Âmidî, el-İbkâm, IV, s. 7-8; Neşşâr, Menâbicü'l-bahs, s. 114-117. Demek ki bu yöntem doğrudan bir delil değil illeti belirlemede kullanılan yan delil durumundadır. Münasebet, şibh, tard, deveran, tenkîhu'l-menât gibi illeti belirlemede tanım ve detayına girmediğimiz kelâmaların kullandığı diğer yöntemler için bk. Gazzâlî, el-Mustasfâ, s. 308-315; Âmidî, el-İbkâm, IV, s. 7-8, Neşşâr, Menâbicü'l-bahs, s. 103-139 254 Bâkıllânî, et-Temhîd, s. 32; Cüveyni, el-Burbân, II, 534; Gazzâlî, el-Mustasfâ, s. 311; Sem'ânî, Kavâtıu'l-edille fi'l-usûl, II, 230; Cürcânî, et-Ta'rîfât, s. 154; Muhammed b. Muhammed, Kitâbü't-takrîr ve't-tahbîr, III, 259 Münâvî, et-Tevkîf, s. 396; Dehlevî, Akdü'l-cîd, s. 8; Şevkânî, İrşâdü'l-fuhûl, I, 363; Neşşâr, Menâbicü'l-babs, s. 135 255 Cüveynî, el-Burbân, II, 534; Gazzâlî, el-Menbûl, s. 351; a. mlf., el-Mustasfâ, s. 311. adı geçen eserlerde daha geniş açıklamalar bulmak mümkündür. Bu arada Gazzâlî'nin meselâ rü'yet hususunda görmenin varlıkla (vücûd) illetlendirilmesinin sorunlu olduğunu söylemesi başka bir alanla ilgili düşünce açılımı sağlayabilir. 256 Gazzâlî, el-Menbûl, s. 350 257 Gazzâlî, el-Menbûl, s. 351 258 Gazzâlî, el-Mustasfâ, s. 311; Râzî, el-Mabsûl, V, 299; Âmidî, el-İhkâm, III, s.332-333 259 Gazzâlî, el-Mustasfâ, 311; Âmidî, el-İhkâm, III, 293; Muhammed b. Muhammed, Kitâbü't-takrîr ve't-tabbîr, III, 259-260 260 Mesela Ebû Muzaffer Sem'ânî, eserinde (Kavâtıu'l-edille fi'l-usûl, II, 230 ) bu görüşün Bâkıllâniye nispetini kabul etmekte, ancak bu yolun yanlışlığını ileri sürmektedir. Ayrıca bk. Şevkânî, İrşâdü'l-fuhûl, I, s. 364-365 261 Cüveynî, el-Burbân, I, 106 262 Cüveynî, el-Burbân, I, 106 263 Cüveynî, el-Burbân, II, 535-537 264 Rûm: 30/27 265 Bâkıllânî, et-Tembid, s. 32; İbn Fûrek, Mücerred, s. 288 266 Bk. Neşşâr, Menâbicü'l-bahs, s. 136-137 267 Cüveynî, el-Burhân, I, 105; Neşşâr, Menâhicü'l-babs, s. 134 268 Cüveynî, el-Burhân, I, 106 269 Cüveyni, el-Burhân, I, 105; Neşşâr, Menâhicü'l-bahs, s. 135 270 Cüveynî, el-Burhân, I, 106 271 Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu'l-Usûli'l-hamse, s. 60-66 272 Neşşâr, Neş'etü'l-fikri'l-felsefi, I, 188 273 Ebû Rîde-Hudayrî, "Mukaddime", Bâkıllânî, et-Tembîd, s. 26 274 Subhî, Fî ilmi'l-kelâm, II, 93 275 Iyâz, Tertîbü'l-medârik, 253-254; Subhî, fî ilmi'l-kelâm, II, 93 276 Sellâm, Eseru'l-Kur'ân, s. 269 277 İbn Âşûr, Tefsîru't-tabrîr, I, 94, 97 278 Kılıç, "Nesnellikle Öznellik Arasında Yorum", İsl. Arş., c. 9, sy. I-IV (1996), s.112-113 279 Batalyevsî, el-İnsâf, s. 33-34 281 Kılıç, "Nesnellikle Öznellik Arasında Yorum", İsl. Arş., c. 9, sy. I-IV (1996),s. 112 282 Poucault, Kelimeler ve Şeyler, s. 17 283 Collini, "Sonlu ve Sonsuz Yorum", Umberto Eco, Yorum ve Aşırt Yorum içinde s. 18 284 İbn Teymiyye, Mukaddime fi usûli't-tefsîr, s. 81-82. Tagköprüzâde, Miftâhu's-seâde, II, 538'de İbn Teymiyye'nin söylediklerinin yaklaşık benzerini söylemektedir. Taşköprüzâde'nin bu düşünceleri ondan almış olması kuvvetle muhtemeldir, zira Kâdî Abdülcebbâr'ın bize intikal etmeyen tefsirine tarih olarak İbn Teymiyye ondan çok öncedir. 285 İbn Teymiyye, Mukaddime fi usûli't-tefsîr, s. 83-85 286 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, VII, 174-175; a. mlf., Fazlü'l-i'tizâl, s. 139 287 Göka-Topçuoğlu-Aktay, Önce Söz Vardı, s. 50, 156 288 Göka-Topçuoğlu-Aktay, Önce Söz Vardı, s. 117, 144 289 Göka-Topçuoğlu-Aktay, Önce Söz Vardı, s. 55 290 Göka-Topçuoğlu-Aktay, Önce Söz Vardı, s. 53 291 Göka-Topçuoğlu-Aktay, Önce Söz Vardı, s. 52 292 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, XVI, 395 293 Kâdî Abdüicebbâr, Şerbu'l-Usûli'l-hamse, s. 232-277; Bâkıliânî, et-Tembîd, s. 301-317 294 Râzî, Esâsü't-takdîs, s. 223 295 Öçal, "Kelâmullâh'ın Çift Doğası", İslâmiyât, c. 2, sy. 1 (1999), s. 69-70 296 Rickman, Anlama ve İnsan Bilimleri, s. 6 297 Cündioğlu, Anlamın Taribi, s. 15-17 298 Unver, Kur'ân'ı Anlamada Siyakın Rolü, s. 126 299 Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 18-19 300 Rickman, Anlama ve İnsan Bilimleri, s. 108 301 Harîsî, Delâletti's-siyâk, s. 81 302 Rickman, Anlama ve İnsan Bilimleri, s. 7 303 Harîsi, Delâletü's-siyâk, s. 127 304 Taberî, Târih, V, 686-687 305 Albayrak, Kur'ân'ın Bütünlüğü Üzerine, 58-71; Albayrak, " Tefsir Usûlünde Bütünlük Sorunu Adlı Makalenin Düşündürdükleri", İsl. Arş., c. IV, sy. 3 (1990), s. 214-217 306 Aktay, "Kur'ânî Yorumların Hermenötik Bağlamı", İsl Arş., c. 9, sy. I-IV (1996), s. 80-82 307 Albayrak, Kur'ân'ın Bütünlüğü Üzerine, s. 94-114 308 Harb, Nakdü'l-hakîka, s. 44 309 Bâkıllânî, et-Takrîb, I, 340-351, 429-432. Muradın kendisinde tecelli ettiği lafız bir manayı ifade etmek üzere vaz' olunmuştur. Râzî'den özetleyerek aktaracak olursak lafız-mana ilişkisinde anlamın açık olup olmaması ihtimallerini şöyle sıralamak mümkündür: 1- Eğer lafız, konulduğu manayı bildirir ve başka anlama muhtemil değilse nassın. 2- Bu manadan başka manaya da ihtimali varsa a) Biri diğerine göre daha ihtimalli ise buna zahir, b) Üzerine tercih edilmiş olana müevvel, c) İkisi de aynı ihtimali taşıyana müşterek denilir. Mananın her bir anlama nispetinin adına muhtemil denir. Nass ve zahir tercih edilme noktasında diğerlerine nazaran üstündürler. Ancak nassın bir derece daha üstünlüğü vardır, zira başka anlama gelmesi ve zıddına ihtimali yoktur. Zahir de başka anlama gelme ihtimaline rağmen tercih edilme konumundadır. Bu ikisi tercih edilme hususunda müşterek olup muhkemdirler. Müteşâbih ise zihnin ayrıt etmede aciz kaldığı ve şeylerin birbirine benzediği durumdur. Mücmel ve müevvel, lafzın delâletinin tercih edilmeye uygun olmadığını gösteren kavramlardır. Mücmelin, anlamın iki tarafına da nispetle tercih edilecek durumu yoktur. Müevvelin ise iştirake rağmen tercih edilme durumu sözkonusudur. İşte diğer anlama nispetle tercih edememe durumuna müteşâbih adı verilmektedir. Çünkü burada anlamama durumu hasıl olmuştur ya da anlam karışık gelmektedir. (Râzî, Esâsü't-takdîs, s. 179-180) 310 Bu konunun teorik çerçevesi kısaca şöyledir: Bir kelâm, nazm ve tertibinin (çelişki ve ihtilâfa meydan vermeyecek şekilde muhkem olmasıyla birlikte anlaşılma hususunda ihtilâfa konu olabilir ve farklı vecihlerin bulunma ihtimalini taşıyabilir. Nitekim Kur'ân sahihlik bakımından tamamen muhkem olmakla birlikte muhatapların anlaması cihetinden lafızların delâleti göz önüne alındığında tamamen muhkem olmayabilir. (Bâkıllâni, et-Takrîb, h 330) Genel olarak söylemek gerekirse doğrudan dilsel anlamı ve aklî kavramlarla örtüşenler 'açık, muhkem'; dilsel anlamının doğrudan kabul edilmesi mümkün olmayanlar 'kapalı, müteşâbih' olarak ele alınmıştır. Muhkemin müteşâbihe üstünlüğü vardır, çünkü müteşâbih, âlime karışık gelmektedir ve çözümü için ya muhkemlere ya da Hz. Peygamber'in sözlerine müracaat edilmesi gerekmektedir.(Kâdi Abdülcebbâr, Mütesâbihü'l-Kur'ân, s. 9) Muhkem, metinden kastedilen muradın belli ve başka tarafa gitmeyecek derecede açık olmasıdır. Muhkem, dilsel uzlaşma ve karinelerin bir araya gelmesinden dolayı tek anlamı işaretlemektedir, diğer ihtimal ve vecihleri işkalle birlikte ortadan kaldırmaktadır. Hitap tarzını bilen ve karinelere vâkıf olan birisi sözü işitiğinde onun delâletini bilir.(Bâkıllânî, et-Takrîb, I, 328-330; Kâdî Abdülcebbâr, Mütesâbihü'l-Kur'ân, s. 7-8, 19, 32) Müteşâbih ise anlamdan kastedilen şeyin karşıdakine karışık geldiği ve zihninin netleşmediği durumdur. Müteşâbih, muhtelif manalara ihtimali olan lafızdır. Müteşâbih lafızda murad, zahirden açıkça anlaşılmaz ve bilinmesi için karineye ihtiyaç duyar.(Bâkıllânî, et-Takrîb, I, 328-330; Kâdî Abdülcebbâr, Müteşâbihü'l-Kur'ân, s. 7-8, 19, 32) Kâdî Abdülcebbâr'a göre, dil ve karineler bilinmekle birlikte aklî delile kesin ihtiyaç vardır. Esasen onun amacı, müteşâbihin, muhkem olana ya da aklî delile hamledilmesidir. Muhkem asıl, müteşâbih fer'dir. Bunları birbirinden ayırt edecek en önemli delil ve vasıta ise akıldır. Karine ise ya aklî olur ya sem'î olur. Sem'î karine ya o ayetin içinde, öncesinde, sonrasında olur, ya da o surenin içinde herhangi bir yerde veya herhangi bir surede olur. Karine, Hz. Peygamber'in kavlî ya da fiilî sünnetinde bulunduğu gibi, ümmetin icması da karine olabilir. Müteşâbih'in bilinmesi ve muhkem üzerine hamledilme yöntem ve durumu böyledir. Lafzın zahirinden kastedilen muradı bulmak için ayrılınır. Zahirden ayrılma ise ilgili diğer ayetleri göz önünde bulundurarak dilsel çerçeve içinde ve genel uzlaşımdan hareketle mümkündür. (Kâdî Abdülcebbâr, Müteşâbihü'l-Kur'ân, s. 7-8, 19, 32 Müteşabihle ilgili Kâdî Abdülcebbâr'ın teorik görüşlerini bu kitabının mukaddimesinde görmek mümkündür; a. mlf., Şerhu'l-Usûli'l-hamse, s. 599-601.) 311 Tekvîr: 81/29 312 Râzî, Esâsü'î-takdîs, s. 181 313 Bâkıllânî, et-Takrîb, I, 330; Kâdî Abdülcebbâr, Müteşâbihü'l-Kur'ân, s. 19. Mütegabihle ilgili Kâdî Abdülcebbâr'ın teorik görüşleri bu kitabının rnukaddime'sinde görülebilir. Râzî'nin de belirttiği gibi 1- Allah'ın kitabı lafız ve manalarında hak olma, diğer sözlerden üstün olma ve benzer başka cihetlerden Kur'ân'ın tamamı muhkemdir. 2- Güzellikte, fesahatte, belagatta birbirine benzemesi, birbirini tasdik etmesi hepsi müteşâbihtir. 3- Anlamının açık olması bakımından bazısı muhkem bazısı müteşâbihtir. Muhkem esasen engel olma, mani olma, reddetme kökünden gelmektedir, h-k-m ve ahkeme fiilleri, hakimin, zalimin zulmüne engel olması demektir. Atın sağa sola sapmasına engel olan geme Araplar hikmet demektedirler. (Râzî, Esâsü't-takdîs, s. 178) 314 İbn Haldun, Mukaddime, III, 1077 315 Râzî, Esâsü't-takdîs, s. 173-176 316 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, XVI, 361, 369 317 Kırca, "Mezhebi Tefsir Ekolünün Ortaya Çıkışı", İsl. Arş., sy. 5 (Ekim 1987), s. 58 318 Hakikat, hitabın gerçekleştiği ıstılah ne ise dildeki vaz'ının aynı olduğu yapının adıdır. Mecaz, hitabın gerçekleştiği dilsel uzlaşıdaki ıstılahın dışında başka bir anlam çerçevesinin bulunduğu yapının adıdır. Mecaz, cümlelerin sözlük anlamlarına dayanmayan yorumlardır. Bir şeyden söz ederken başka bir şey kastedilmektedir. Mecaz dil sınırları içinde kalınarak yapılan dolaylı ifade tarzıdır. (Ebü'l-Hüseyn, el-Mu'temed, 1, 11; Koç, Din Dili, s. 114-115) Sözlerde asıl olan hakikattir, mecaz ise fer'dir. Öyleyse her mecazın hakikati vardır, kelâm bu anlama döndürülür, ama her hakikatin mecazı yoktur. (Bâkıllânî, et-Takrîb, I, 358-359; İbn Fûrek, Mücerred, s. 26) Mecaz, söz ve lafızların vaz'olunduğu anlamdan vaz'olunmadığı bir anlama geçiş yapmaşdır. Duvarın yıkılmayı irade ettiğini bildiren ayette (Kehf: 18/77) iradenin duvar için hakiki anlamı yoktur. Gece ve gündüzün hilesi sözü de hakiki anlamı değil, hilenin gece ve gündüzde meydana gelişi anlamınadır. Mecazın bilinişi aklın, naklin veya o durumla ilgili halin delâleti ile bilinir.(İbn Fûrek, Mücerred, s. 27) 319 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, XVII, 14-15, 17 320 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, VII, 81-82 321 Durand, Sembolik İmgelem, s. 40 322 Câbirî, Arap Aklının Oluşumu, s. 104 323 Kadı Abdülcebbâr, el-Muğnî, XVI, 361 324 Öçal, "Kelâmullâh'ın Çift Doğası", İslâmiyât, c. 2, sy. 1 (1999), s. 65-66 325 Watt, İslâm Vahyi, s. 58 326 Şâttbî, el-Muvafakât, I, 23 327 Yaman, "Tahricü'1-Furû1 Kavramı Üzerine", Diyanet İlmî Dergi, c. 32, sy. 4 (1996), s. 54 328 Taberî, Târîh, V, 679; Muhammed Rızâ, Ali b. Ebî Tâlib, s. 230 330 Hegel, Tinin Gorüngübilimi, s. 37 331 Eco, Yorum ve Aşırı Yorum, s. 155-158 332 Culler, "Aşırı Yorumun Savunusu", Eco, Yorum ve Aşırı Yorum İçinde, s. 125 333 Rorty, "Pragmatistin Yolculuğu", Eco, Yorum ve Aşırı Yorum İçinde, s. 110 334 Rorty, "Pragmatistin Yolculuğu", Eco, Yorum ve Aşırı Yorum İçinde, s. 105-106 335 Altıntaş, Kur'ân'da Hidâyet ve Dalâlet, s. 353-373 336 Bâkıllâni, et-Takrîb, I, 219; Kâdi Abdülcebbâr, el-Muğnî, XX (2. a), s. 256 337 Bâkıllânî, et-Takrîb, I, 219-220 338 Gazzâlî, Faysalü't-tefrika, s. 131 339 Fazlurrahman, "Kur'ân'ı Yorumlama", İsl. Arş., sy. 5 (Ekim, 1987), s. 101; Ünver, Kur'ân'ı Anlamada Siyâk'ın Rolü, s. 23-32 340 Ünver, Kur'ân'ı Anlamada Siyâk'ın Rolü, s. 110-120; Albayrak, "Tefsir Usûlünde Bütünlük Sorunu Adlı Makalenin Düşündürdükleri", İsl Arş., c. IV, sy. 3 (1990), s. 210-213. (Halis Albayrak'ın değerlendirme ve eleştiri mahiyetinde ele aldığı karşı makale için bk. Açıkgenç, "Tefsir Usûlünde Bütünlük Sorunu", İsl Arş., c. 3; sy. 3 (Temmuz, 1989); s. 95-101 Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|