Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu atiF İslamzadə

2. Dua ritualı
Qazan xanın xan statusunu ifadə edən əhəmiyyətli ha­di­sə­lərdən biri də “Dua ritualı”dır. Bu, Qazan xanın Oğuz cə­miy­yətində nə qədər mühüm yer tutduğunu göstərir. Biz dua ri­tu­alını diqqətə çatdırarkən məlumdur ki, əsasən Dirsə, Boy­börə və Baybicanın düşdüyü çətin situasiyanı nəzərdə tuturuq. Oğuz xanına bəd dua edib onu soy aktının iştirakında aktiv ol­ma­ğa çağıranların başında xanlar xanı Bayındır xan dayanır (I boy). Baybörə və Baybicanın eyni aktda iştirak etməsinə müs­bət aurada fəallıq göstərənlərin başında Qazan xan dayanır (III boy). Bayındır xan mənfi, Qazan xan müsbət situasiyanı öz üzərinə çəkir. Vasitəçi olan xan və bəylər, səbəb isə Al­la­hu-Təaladır. Bayındır xan Dirsə xan üçün: “Oğlı olanı ağ ota­ğa, qızı olanı qızıl otağa qondurın. Oğlı-qızı olmıyanı Allah-Tə­ala qarğayıbdır, biz dəxi qarğarız, bəllü bilsün” (97, 34) de­yir.

Qazan xan ilə övladı olmayan Baybörə (Qambörə) bəy ara­sında bu şəkildə dialoq baş verir: “Qazan aydır: “Məq­su­dun bumıdır Baybörə bəg?” Aydır: “Bəli budır. Mənim dəxi oğ­lım olsa, xan Bayındırın qarşusın alsa – tursa, qulluq ey­lə­sə, mən dəxi baqsam, sevinsəm, qıvansayum, güvənsəyim...” – dedi. Böylə digəc Qalın Oğuz bəgləri yüz göyə tutdılar. Əl qal­dırıb dua eylədilər. “Allah-Təala sana bir oğul versün!” – de­dilər. Ol zəmanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Du­aları müstəcab olurdı” (97, 52).

Eyni situasiyanın davamı Baybican bəylə də təkrar olu­nur (97, 52).

Nə üçün xanlar (Bayındır, Qazan) dua ritualında xan sta­tusu ilə iştirak edir? Bizim fikrimizcə, bunun iki səbəbi var. Birinci səbəb odur ki, soy aktı Oğuz demoqrafiyası ola­raq ictimai-sosial əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə savaş və­ziy­yə­tində olan Oğuz eli hərbi qüvvənin daima artımına maraq­lı­dır ki, bunun da əsasını soy artımı təşkil edə bilər. Özü də ma­raq­lıdır ki, oğuz cəmiyyətində yalnız əsgəri qüvvə kimi kişilər de­yil, həmçinin qadınlar iştirak edə bilir. Burla xatun öz ömür yol­daşı ilə alp olaraq döyüşə çıxır (IV boy). Selcan xatun as­lan­lar yenən nişanlısı Qanturalı ilə birgə kafərlərlə döyüşür (VI boy). Banıçiçək Beyrək ilə alp savaşına çıxır, yalnız məğ­lub olduqdan sonra ona ərə getməyə razı olur (III boy). Elə Bay­bicana münasibət də bu baxımdan Baybörəyə mü­na­si­bət­dən seçilmir. Təbiidir ki, soy aktı ictimai-siyasi-sosial əhə­miy­yət daşıdığından Oğuz elinin xa­qanı və xanı ali idarəçilik təş­kilatının başçısı kimi onun təyin olunmasında təmsilçi tərəf ola­raq iştirak edir. Məhz dua ritualının xan tərəfindən həyata ke­çirilməsi buna misaldır.

Dua ritualında ritual icraçısı Dədə Qorqudun iştirak et­mə­məsi çox güman ki, Oğuz düşüncəsində yer tapmış Tovhid ədə­binə uyğun olan dua ilə Allahın arasında kimsənin da­yan­ma­masından irəli gəlir. Dədə Qorqud ritual ruhanisi kimi sə­bəb­də iştirak etmir, nəticədə isə iştirak edir. Dirsə xanın du­a­ya yönəldilmə aktında Dədə Qorqud görünmür, Buğacın ərlik qa­zanıb ərlik yaşına çatmasında isə ritual icraçısı kimi mey­da­na çıxır. Beyrəyin dua ilə dünyaya gəlmə diləyində Dədə Qor­qud yenə də gözə dəymir, Beyrəyə advermə ritualında isə rəs­mi törən nümayəndəsi kimi gəlib ona ad qoyur. Beyrək ərlik qa­zanır, ona bəylik verilir. Boy sonunda isə gəlib ona boy (Oğuz­namə) bağışlayır, Beyrək ərənlik qazanır, ona xanlıq ve­rilir. Rituallarda qızlara ad verilməsi aktı isə DQK-də qey­də alınmadığından Baybican bəyin qızı barədə mülahizə yü­rüt­mək əhəmiyyətsiz görünür.

Xanların dua ritualında iştirak etməsinin ikinci səbəbi də odur ki, xaqan Tanrı ilə insan arasında vasitəçi rolunu da­şı­yır. “Oğuz kağan” dastanında bu aydın görünür. Hətta ka­ğa­nın Tan­rı elçisi anlayışı da vardır. Bu Rəşidəddin “Oğuz­na­mə”sində aşkar diqqət çəkir ( 116; 165). Oğuz xan, yaxud Oğuz xaqan bu funk­siyada iştirak edir. Elə onun törəmə sə­ciy­yələri kimi Qazan və Bayındır xan da soy aktına uyğun dua ritualında aktiv ol­maq­la xan-xaqan statusunun vəzifə tə­ləb­lərindən çıxış edirlər.

Beləliklə, Tanrı ilə dua edən kimsə arasında vasitəçi ol­ma­dığı üçün Dədə Qorqud bu ritualda iştirak etmir. Tanrı ilə in­san arasında vasitəçi olan xaqan-xan institutu isə soy aktının küt­­ləviləşməsində iştirak edən tərəf kimi bu aktda iştirak edir. Da­ha doğrusu qeyd etdiyimiz kimi ritualda sakral funksiya da­şı­yıcısının iştirakı vacib olduğundan Dədə Qorqud nəticədə iş­tirak edir. O yerdə ki epik mətndə sakral-ruhani missiya xa­na yük­lənmişdir, o zaman ritual icraçısı təbii olaraq gözə gö­rün­mür, yalnız nəticədə görüntülənir. Əksinə olduqda isə ri­tu­al ic­raçısı ilə ritual təşkilatçısı (Dədə və xan) eyni situasiyada diq­qət çəkir.

3.