Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

127. QAÇAQ FƏRZALI
I mətn

Şuşa rayonunun Qala dərəsi kəndi var, on səkgizinci ildə ermənilər ordan gəlif Laçın rayonunun Ağanus kəntlərini qırıf qarət eliyiflər. Təkcə Unannovu kəndində on səkgiz nəfəri bir gecədə öldürüf, on ikisin də əsir aparıflar Qala dərəsinə. Əsir aparılan­nardan birinin də mənə qohumluğu çatırdı, Mehri addı arvad idi. O deyirdi ki, nə­vəm­nən məni də aparmışdılar. Uşaq, qadın, hamilə, qoca demə­dən əllərinə keçəni öldürürdülər, süngüyə taxırdılar. Bir yaxın er­məni dosdumuz vardı. Dedi ki, bunu verin mən aparım. Mə­ni aldı, ge­cəy­nən gətirdi ötürdü, heylə oldu mən sağ qaldım. Qalannarını qırdılar.

Bu hadisədən sora Qaçax Fərzalı bir müddət yoxa çıxıf. Demə, İran vasitə­siynən addıyıf Türkiyəyə. Gedif ora, Osman paşay­nan, Loğman paşanı gətirif Tərxannı kəndinə. Çadırlar qurduruf. Bir ucu Arazdan bir ucu Şuşaya qədər adamlar yığışıf, onnarı silahnan təmin eli­yif­lər. Həmin qaçaqlarnan gedif Qala dərəsini dağıdır. Erməni deyirdi ki, Fərzalı, bura gedən dərə deyil ey, qalan dərədi. Deyir, indi görərik. Tamam dağıdır o kəndi, ermənilər sovet vaxdı genə gəlif orda məskunnaşmışlar.

Nə qədər ki o adam sağ idi erməni cəsarət edib bir kəndə girə bilmirdi. Rusiyaynan da əlaqə saxlıyıfdı. Gedif bir top alıf, bir dənə də topçu. O vaxdı da azərbaycannılarda topçu yox idi. Gorusun kəntləri var – Dığ, Gorunzur. Yalın başında Qoçdaş deyilən yer var, topu orda qurduruf ordan kəntdəri vururmuş. Özü də binokulla baxırmış. Görur rus atdı, kəndin getdi yuxarısından dəydi. Yerə də­yən kimi toz qalxır, heş kəndə yaxın getmədi. Deyir, ə, düz at. İkin­cini atır, bu da kəndin ayağına düşür. Yenə dəymədi. Quru tor­paxdı, düşən kimi toz qalxır. Üçüncünü atıf sağa, dördüncünü sola. Görür bu elə xaç şəkli çəkir. Xəncəri çıxardıf, ordaca boynun vuruf. Daha o topu atan olmuyuf. Topun hissələri atmışıncı illərə qədər o kəntdə idi. O topnan erməniləri ordan qoymurdu bir addım gələ.

II mətn

Ermənilər Hadrut rayonunun Arpagədiyi, Ağcakənd kənt­lərin­nən Laçın rayonunun Suarası, Fərəcan kəndlərinə basqın eli­yir­miş­dər. Bir gün də ermənilər bu kəndlərə basqına gəlirmiş. Fər­zalı adam yığıf gedif Xorgədiyi deyilən yerdə ermənilərnən qarşı­laşıf. Nəysə, böyük atışma gedənnən sora ermənilər çox itki verərək qayıdıf. Fər­zalının əmisi oğlu həmin döyüşdə həlak olur. Yalyurtda, Tirtökü­lən­də, Palantökəndə döyüşlər oluf. Bu camahatın hansı qor­xub qaçır­mış­sa, deyirmiş qaşmıyın, qaçanı vurajam, atdı qaçdı atın vurajam, piyada getdi özün vurajam. Heylə camahatı qaçmağa qoymuyuf.

Orda Məcütdü kəndi var. Məlik qayasınnan Məcütdü qabax-qənşərdi, aradan Həkəri çayı gedir. O üzdə qəlbidə ermənilərdi, bu üzdə bizim camahatdı. Ermənilər ordan çox atırmışlar. Onnan əla­qədar Fərzalı bütün camahatı yığıf Kürdyalında səngər qazıf ermə­niləri qoymurmuş kəntdən kənara çıxalar. Çıxanı vururmuş.

Sora nətər olufsa, bir təsadüf güllə gəlif bunun çiyninə dəyif. Bu bir az qalır. Deyir, camahat, tüfəngi qaldıra bilmirəm, indi özü­nüz öz müdafiyənizi təşkil eliyin. Kamandir gedənnən sora bular nə eliyə bilər? Onnan sora qaçıf dağılıflar, erməni də gəlif o kəntdəri yandı­rıf, tamam kül eliyif. Bizim camahat gəlif Cəbrayıl rayonunun Gəyən düzünə. Fərzalı Gəyən düzündə rəhmətə gedif, orda da bas­dı­rıflar. Heç qəbri də məlum deyil.