Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

ŞAHSEVƏNLƏR HAQQINDA^*
Nadir şahın vaxdında bəyin sözünə baxmıyanı, iki öküzü varmış, öküzdərin yanına salırmış, öküz onu öldürürmüş. Şahsevən tayfasınnan bir nəfər şahın sözünə baxmıyıf, aparıf öküzün yanına salıflar. Səhər gedif baxıflar ki, öküzün başını kəsif. Deyif:

– Bu tayfanı addadın Arazın o üzünə.

Elə o vaxtan da Şahsevənlər gəlif bu üzə. Bir hissəsi qalıf Beyləqanda, öküzün başını kəsənnər isə gəlif bura düşüfdü. Onnara Əlhəsənnər tirəsi deyillər.

* * *

Bizdə Rəsul kişi vardı, rəhmətdih. On iki adam düşüf bunun üsdünə. Deyirdi ki, isdiyirsən bütöy bir ordu gəlsin üsdümə, bir bəlgəyi verin maa, bir ağacı, arxadan da gözdüyün. Qavaxdan on iki adam gəlsin, məni heş kəs vura bilməz. Baxırdın, çəlimsiz adam­­dı, qılçasının biri də invalitdi. Bəlgə bunnarda qalxan rolu oy­nuyurdu. Bəlgəyi doluyuf qoluna, on iki adam düşmüşdü üsdünə, ona heş-zad eliyə bilməmişlər.

Bəlgə sırıxlıdan olurdu. Bərk əysi dolasan, vuranda qolu qırardı. Amma sırıxlı yumuşax olur, amarzasiya verir, qolu qırmır. Bəlgəni də doluyanda mütləh yumuruğunu bərk tutmalısan. Boş tutdun, zərbə dəyən kimi burdan ata bilər. Bəlgəyi bağlıyıf yum­ruğu bərk tutursan, nə qədər vurullar sənə təsir etmir.

Bəlgəynən gözəl vuruşan adamlara ağaşcıl adam deyirdilər. Dağda da afşar qiyamatdınnı ilə, şahsevən muğannı ilə dalaşırdı. Əsasən də otlax sahələri üsdündə belə davalar oluf.
* * *

Şahlar kişi özü döyüşkən adam oluf. Əlinnən ağacı al, cıkqılı uşax gəlsin döysün. Amma əlinə ağacı ver, burdakı adamlar hamısı tökülsün onun üsdünə, yenə də ona bata bilməz. Ağaşcıl adamlar həm ağacı vurmağın qaydasını bilillər, həm də insanın harasınnan vurmax lazım olduğunu bilillər. Deyillər ki, ən çox topuğunnan vururdular. Hökm döyül bərk vurasan. Topuğuna bir balaca dəyən kimi onu sıradan çıxarır. Topuğunnan vuranda adam ölmür, çökür aşağı, durur orda. Ağaşcıllarda bir xüsusiyyət də var. İsdiyir düşma­nı olsun. Ağacı topuğuna vurufsa, o çökərsə aşağı, daha ikinci dəfə onu vurmaz. Demək, o uduzdu. Bizdə Həsən kişidi, Rəsul kişidi, Şahlardı – ağaşcıl adam oluflar.

Ağacın qabağının almax qaydası var. Ağacı qaldıranda qaba-ğını almalısan, yendirəndə yox. Ağacı qaldıranda yaxınnaşmalısan ki, əl tutduğu yerdən vursun səni. Ağacın uju tutarsa, məhv olarsan.

Çomağ ağacını ən çox əzgildən, gərməşovdan, zoğaldan dü­zəl­dirdilər. Gərməşovdan düzəldilən çomağ ən yaxşı çomağ hesab olunurdu. Gərməşov ağacı həm yumuşaxdı, həm də qırılan döyül.

* * *

Bizim camaat Xankəndinə, Əsgəranın yanına köç edirdi. Aranda taxıl əkirdilər. Dağa köçəndə də kişilər arada gəlirdi taxılı suluyurdular, yenidən dağa qayıdırdılar.

Burda ilk yaşayışı Şahsevənnər salıb. Ətraf qalın meşəlih oluf. Axşam heyvannar evə gələndə baxırdıx ki, inəyin yançaxla-rında pələngin caynağının izləri var.
* * *

Bura atdı gələn atsız gedərdi. Eşidirmişdər ki, oraynan atdı gedir. Birinci adam göndərirdilər ki, gör kimdi, hara gedir. Görsələr ki, naməlum adamdı, mütləh onun atı gəlməli imiş bura. Muğannı camaatı deyif, bu Şahsevən camaatı qoçax adamlardı. Gedəh yaxınnaşax olara, bir şey olanda hayımıza gəlsinnər. Belə oluf gəlif yığışıflar bura.

* * *

Şahsevən camaatının əksəriyyətində “dəli” sözü işlədilir. Dəli Bakir, Dəli Zakir. Bizdə bir seyid var idi. Deyirdi ki, dəli axtarmax isdəsən hər kəntdən birini-ikisini taparsan, amma Şahsevənnən qavağına keçəni gətir.

* * *

Hökuməti tanımıyan adam oluflar. Bu kəndin geri düşməsinin səbəbi o oldu ki, Şahsevən o vaxdı hiyləgər, bic, qolçomax olufdu. Gətdilər yerdə qalan hamını, mənim atam da içində olmaxla, – mənim atamın heç yaşı düşmürdü, – müharibəyə basdılar. Mühari-bəyə çox adam göndəriflər ki, Şahsevən dağılsın. Tək bircə dənə kişi xeylağı qalmışdı, qalan hamını göndərdilər. Ağca arvad kalxoz sədri oldu. Qoçax arvad idi. Atın üsdündə qaçan öküzü tuturmuş.

* * *

Mənim nənəm oluf Tavat arvad. Gəlif ki, ermənilər oğlunu dö­yüflər Təkirdə olanda. Bəlgəni arvad doluyuf əlinə, bir əlinə də ağacı alır, altı dənə ermənini şil-küt eliyir. Ermənilər gedif şikayət eliyiflər ki, bizim qolumuzu-qılçamızı qırıf. Rəisin müavini gəlif. Deyif:

– Kim döyüf?

Nənəmi aparıflar ki, bu döyüf. Tüpürüf ermənilərin üzdərinə ki, utanmırsız, bir arvad qolunuzu-qılçanızı qırıf, hələ bir şikayətə də gəlirsiz?

Bir dənə də heylə dava olufdu. Arvad görüf güjü çatmır, qət doğ­ruyanı alır əlinə, kim yaxınnaşırsa ətini qoparırmış. Bular da bil­mirlər bu nədi. Deyillər, payatonnan, arvada yaxın getməh ol­mur. Hardan yapışırsa, oranı qoparır.

* * *

At bizdə namus sayılır. Kiminsə atını gəlif oğurruyalar ən pis şey o sayılır. Kiminsə atını oğurruyarlarsa, onun namusuna sataş-mış kimi sayılır. Bir kişi səhv yola gedərsə kəndin kişiləri ona bir söz deməzdilər, gedif onun atının quyruğunu kəsərmişdər.

* * *

Mənim öz atam hədinnən artıx atpərəst oluf. Atı öz balasınnan da çox sevifdi. Yeddi meşoğ buğda saxlamışdıx ki, qışa yeməyimizə. Demə atam xəlvət-xəlvət onu götürüf verirmiş ata. Bizim də xəbərimiz yox, elə bilirik ki, ehtiyatımız qalıf orda. Bayramqabağı idi. Bir gün anam dedi ki, bala, o taxılı apar üyüt, gətir. “Üyüt gətir”, – deyəndə atam dedi ki, bəs taxıl yoxdu, taxılı vermişəm ata. Demək, atı okqədər çox isdiyirmiş ki, qoymurmuş onu aj qala.
* * *

Bir bəy oluf Nikalayın vaxdında, imkannı adam olufdu. Nika­la­yın adamları gəlir ki, bu bəydən nəysə tələb eləməyə. Onun oğlannarı o mament gəlif nəsə söz deyif, çölə çıxanda arxa-arxaya çıxıflar. Nikalayın adamlar deyif ki, olar niyə heylə getdilər. Nikalayın adamları da oturmuşmuş, gah belə çönürmüşdər, gah belə çönürmüşdər. Deyif ki, onnar mənim oğlannarımdı, heş vaxdı arxa­sını gösdərməzdər. Amma sən səhərdən oturmusan, əlli dəfə belə çönmüsən, belə çönmüsən. Kişi kişinin üsdünə üzü üsdə gəlməlidi, arxasını çöndərməməlidi.
* * *

Oğrunu heş vaxt tutmax olmaz. Çünki oğru evi güdür, ev güd­mür oğrunu. Rəhmətdih qağamnan olufdu. Birinə deyif ki, ayə, gəlif inəyini oğurruyajaxlar, inəyini bərk yerə bağla. Özü də onnan qavax mərcdəşmişmiş ki, sənin inəyini apararam, bilməzsən. Deyif:

– Hara bağlıyım?

Deyif:

– Apar filan yerə bağla. Özü də hamıya duy vur ki, inəyim oğurranıfdı.

Axı bu da bilir ki, inəyi ora bağlıyajaxdı. Rəhmətdih atam gedif onun inəyini oğurruyufdu.

Bir neçə günnən sora rəhmətdih atam ora gedəndə deyif ki, ə, inəyi oğurruyuflar ey. Deyif:

– Ay sağ ol, sən heylə de. Qoy elə bilsinnər ki, inəyin oğurranıfdı.

Deyir:

– Ə, gerçəhdən oğurranıf ey.

Deyir:

– Ə, elə deyirsən, uje mən də inanıram ey.

Bir müddət keçənnən sora deyif:

– Gətir mənim qoyunumu ver.

Deyif:

– Nə qoyun?

Deyif:

– Bəs mərcdəşməmişdih ki, sənin inəyini oğurruyajam.

* * *

Bu kəntdən bir nəfər oluf, gedif bir fermaya. Da kim oldu­ğu­nu açıxlamıram. Gedif fermaya, nə qədər eliyirmiş, itdər imkan ver­mirmiş. Dəhşət də itdəri var idi. Gedif bir dənə balaca küçüh tapıf gətirif, əysiynən bağlıyıf qarağana. Ən çox oğurrux çörəh yeyilən vaxdı olur. Gejə şıkqıltı olan kimi ev yiyəsi eşidir. İndi deyəssiz ki, oğurruğu da bilir ey bu.

Deməli, itə bir ağac vurur, it zingildiyir qaçır. Fermanın itdəri düşür bunun dalına. Ev yiyələri çıxıllar ki, oğru gəldi. Düşüllər itdərin dalına. Bular gedən kimi bu da bu üzdən gəlir, qoyunu qatır qabağına, arxeyin aparır. Bular da o üzdə oğrunu axtarır.
* * *

Genə həmin şəxs oluf. Bir evə oğurruğa gedifmiş. Ev yiyələri görüflər ki, oğru girdi ağıla. Qorxuflar içəri girməyə ki, vuruf eli­yər. Qapının ağzında duruflar. Deyiflər qoyunu çıxarın çölə. Demə­li, qoyunun altıynan iməhliyə-iməhliyə nətər ordan çıxıf getmişsə, onu tutammamışdar.

* * *

Mərdannan atam dağa gedillərmiş. Deyiflər burdan bir qoyun aparağın. Giriflər gijitkannığın içinə. Aj imişdər. Görüf ki, evdə qonağ var, çöldə də ojaxda ət bişirillər. Bular gijitkannıxda gözdü-yüflər, gözdüyüflər, ət bişən mamet... Tez-tez də kişi deyirmiş arvadına ki, noldu ət. Arvad da deyif ki, əşi, hazırdı ey, qoy surfanı salım, bu saat gətirirəm. Bu mamet Mərdan gəlif qazanı götürər, aparar gijitkannığa. Baxıllar ki, çörəh yoxdu. Arvad çölə çıxar ki, qazan yoxdu. Deyər:

– A kişi, a kişi, qazan yoxdu, it apadı qazanı.

İt qazan apara bilər? Ora qazan, bura qazan. Kimin ağlına gələ bilər ki, oğru gəlif qazanı apara bilər.

Nəysə, kor-peşman qonaxlar pendirdən-zaddan yeyər, durar gedər. Bular gejə durar deyər çörəh yoxdu axı. Oğru bilir ki, fer-mada hara nəyi qoyullar. Bilir ki, çörəh taxdın altında olar. Girər içəri, çörəyi götürüf çıxanda arvad duyux düşər:

– Əşi, hara gedirsən?

Bu dinməz. Dinməzcə də çıxar. Gedər qəşəh çörəhlərini-zadını yeyəllər. Deyəllər daa biz burdan oğurrux eliyə bilmərih, biz buların çörəyini kəsmişih.
* * *

Sisyan rayonunda idik, dağda. Ordubatdan bir nəfər gəlif. Ata­mın bir yorqa atı olufdu. Ən bərk gedən yorqa atdardan olur. Göycə atdardan oluf. Deməli, ərik satan bir nəfər gəlif maşınnan. Bu ata gözü düşüfdü. Çay işdiyimiz yerdə gejə gəlif atı oğurradı. Atın da ayağında həmişə buxov olardı. Həmin axşamı o buxovu bağlama­mışdıx. Atam atın dalına düşdü, bir az getdi, sora qayıtdı. Mən onda dedim ki, ata, bəs atı apardılar axı. Atam dedi ki, bala, hey­lə adamın dalına düşməzdər. O səni vura bilər. At öz ayağının düşmanıdı.

Səhər tezdən atam yoxa çıxdı. Üş gün gəlmədi. Atam həmişə atın dal ayağının tininin birini kəsərdi, rəddinə görə. Yerə basan his­səsi var ey, onu kəsərdi ki, at bir yerə gedəndə o rədnən onu axtar­max olsun. Üş gün o rədnən gedif. Atı aparan da bij adammış. Gedif fermaların başına atı fırrıyıf gedif ki, guya at fermaya gəlif. Gedif Ordubatda bir kəndə girif. Görüf ki, rədd uje burda yoxa çıxıf. Gö­rüf ki, həmin ərik satan kişinin maşını qapıdadı. Gözdüyüf, axşam düşüf. Axşam düşəndə bunnar ayləlihcə tut ağacının divində çay içirmişdər. Atam gəlif toolaya. Görüf at ordadı. Həqqi olan söhbətdi ha bu. Həmən kişi gələn kimi ata bir ingilis yəhəri alıf, indiki vaxda o yəhərin qiyməti iki min maat olar. Bir yüyən alıf, döşdüh alıf qoyuf atın böyrünə ki, at mənimdi da uje. Gözdüyüf, gözdüyüf, çayın şirin yerində atam həmin yəhəri, yüyəni, döşdüyü vuruf ata, çıxardıf çölə. Çöldə atı minif, düz bular oturan stolun yanınnan gəlmişdi.

Atı oğurruyan kişi üş günnən sora gəldi. Belə baxdı, baxdı, gördü at burdadı da. O saat bilif ki, atı yiyəsi aparıf da. Dedi:

– Maşını da qoyuram burda, nə deyirsən də verirəm saa, bir qələtdi eləmişəm, amma atı ver aparım.

Onda atam demişdi ki, kişinin atı onun namusudu, sən mənim atımı apara bilməzsən. Həmin atı heylə gedif qaytarıf gətirmişdi.

* * *

Mənim anamın atası kəbirli oluf. Biri deyif ki, mənim qoyu­numu heş kəs apara bilməz. Mənim babam deyif ki, mən onu gəlif apararam, nə sən bilməzsən, nə itin. Deyif:

– Apara bilirsən, apar.

Mənim də atam çox bij adammış. Bilir ki, şər vaxdı it başını salır alaçıxdan içəri, yemək yeyir axı. Quyruğunu belə-belə eliyir, içəri baxır. Yavaşcadan gəlir girir ağıla, erkəyin birini alır boynu­na, götürür gedir.

Savah ertə deyir ki, ə, heyvanını sanamısan? Deyif:

– Yox.

Deyif:

– Get sana gör.

Sanayıf, görüf erkəyin biri yoxdu. Deyif:

– Halal xoşundu, apar kəs ye. Sən onu nətər aparmısan ki, it bilmədi?

Deyir:

– İt başın salmışdı içəri, heş nədən xəvəri yox idi.

Bir o vaxdı oğru gəlir, bir də gejə saat ikidə-üşdə itdər yatanda oğru gəlir. Çörəh verilən vaxdı it mütləx alaçığın qabağını kəsdirir ki, orda çörəh yeyilir, maa nəsə atajaxlar. Ona görə çəkil­mir ordan.