Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda Mİkro və makro mətnləRDƏ semantiK Əlaqə TİPLƏRİ

Sonra o qara bulud topasının altında boz bir qaraltı görünməyə başladı. Bu boz qaraltı adda-budda qapqara qaralırdı və adda-budda qıpqırmızı qızarırdı” [28, s.69].

“Sonra” Müasir Azərbaycan dilində axarlılıq ifadə edən zaman zərfidir, yerindən, məqamından asılı olaraq qrammatikləşərək həm MSB-nin komponentləri, həm də MSB-ləri struktur-semantik cəhətdən bağlaya bilir. Bu dil vahidinin bağlama funksiyası zaman semantikasından törəyir, hadisə ardıcıllığını bildirir, “və” bağlayıcısına funksiyaca yaxınlaşır. Lakin yuxarıdakı misallarda onların fərqli məqamları davardır. Əgər birinci misalda “və” nəticə semantikasına hesablanıbsa, ikinci misalda isə zaman axıcılığına, hadisə davamına əsaslanır. Deməli, “və”, “sonra” dil vahidləri MSB-lər arasında nə qədər oxşar funksiyalar yerinə yetirsələr də, onların semantikasında mikromətnlərin semantikasından irəli gələn bir çox fərdi xüsusiyyətlər vardır; həmin xüsusiyyətlər də informasiya verimi zamanı özünü göstərir.

Göründüyü kimi qeyd olunan formal vahidlər mətnə və ya mətnlər arasına müdaxilə olunmur, onların tərkib hissəsi kimi yerləşir.

Ziddiyyət bağlayıcıları (amma, ancaq, lakin və s.):

“Əbih Sultan qonşu otağa girmişdi. O, yataqda bir uşaq gördü, qılıncın ucu ilə yorğanı qaldırdı. Yox, bu İsmayıl deyildi, qardaşı İbrahim idi. Bu vaxt uşaqlar gözlərini açıb baxdı, Əbih Sultan gözlərini çevirdi ki, onun gözlərinə sataşmasın, çünki özünün də bu yaşda oğlu vardı. Qılıncı vıyıltı ilə endirdi və bir səs eşitdi:

- A - n-a!

Amma o, ana sözünü axıra qədər deyə bilmədi. Əbih Sultan tez otaqdan çıxdı. Qonşu qapını açdı və şamın işıqlandırdığı gözəl qadın bədəni gördü. Elə hərisliklə baxdı ki, onun qulaqları artıq qadınların fəryad və qışqırıqlarını eşitmədi. Gördüyü eşitdiyindən qat-qat gözəl idi. Qapını arxasınca örtdü ki, özündən başqa bu gözəlliyi görən olmasın” [35, s.69].

Gətirdiyimiz bu misalda “amma” bağlayıcısının funksiyası MSB-nin komponentləri arasında işlənərkən oynadığı rolla oxşardır. Əsas fərq isə əgər o, MSB-nin komponentlərini bir-biri ilə bağlayarkən mikromətn informasiyasının formalaşmasına xidmət edirsə, makromətn kontekstində isə informasiyaları bir-biri ilə bağlayır, makromətn kontekstində onların bir süjet xətti boyunca struktur-semantik inkişafını təmin edir. Eləcə də bu bağlayıcı qeyd olunan misalda informasiya kəsiklərinin elə bir tamlığını yaradır ki, o təkcə qrammatik ölçülərlə deyil, həm də mətn semantikası ilə ölçülür. Bu vaxt “amma” mətnlərarası münasibətlərdə mətnlərarası üzvi faktora çevrilir, hadisələrin işarələnməsi zamanı qarşılaşdırma düşüncə strukturunun ifadəsi kimi təzahür edir. Bu xüsusiyyət yazıçı fərdiyyəti, onun deyim tərzi ilə də bağlıdır.

Mikromətnlərarası əlaqələnmə kontekstində qarşılaşdırma və ziddiyyətli tutuşdurma düşüncə strukturunun təbiəti belədir ki, o, mütləq özündən əvvəlki informasiyaya nəzərən ortaya çıxır, daha doğrusu, əvvəlki informasiyaya istinadən müəyyənləşir. Bu vaxt əvvəlki informasiya sonrakının meydana gəlməsinin informativ bazasına çevrilir; ona nəzərən sonrakı hadisə qarşılaşdırma və ya ziddiyyət formuluna müvafiq olaraq veriləndə həmin bağlayıcılar formal əlaqə vasitəsi kimi, yəni ziddiyyət qarşılaşdırma məntiqi əməliyyatının təzahürü kimi reallaşır. MSB-lərarası əlaqələnmə zamanı iki xüsusiyyət diqqəti cəlb edir. Birinci, qeyd olunan bağlayıcıların əlaqələnən mikromətnin sonunda verilən hadisəyə istinadən qarşılaşmadır. Yuxarıda verilmiş misalda birinci mikromətn “ <…> bir səs eşitdi: - A - n-a!” ilə tamamlanır və sonrakı mətndə belə davam olunur:

“Amma o, ana sözünü axıra qədər deyə bilmədi”. Burada ziddiyyət strukturu hadisə ardıcıllığına nəzərəndir. Ona görə də bu iki mikromətn arasında hadisə ardıcıllığı baxımından da sıx əlaqəlilik vardır. Belə sıx bağlantı mətnlərarası əlaqənin xüsusi formalarından biri kimi çıxış edir.

İkinci halda isə ziddiyyətli qarşılaşdırma mikromətndə verilən informasiyanı tam əhatə edir, yəni bütövlükdə ona doğru çevrilir. Məsələn:

“Əyanlar ona doğru qaçmaq istədilər, amma hökmdar qamətini düzəltdi, qırmızı məstlərinin topuqdan yuxarı palçığa batmağına fikir verməyib iri addımlarla onlara tərəf gəlməyə başladı .Narın yağış onun qara, gödək saqqalına qırov kimi qonmuşdu. Kürkü, libası da su içində idi. Bu yağış birdən-birə deyil, yavaş-yavaş isladırdı, həm də sümüyə, iliyə qədər keçirdi.

Amma nə hökmdar, nə də onun məziyyəti yağışa fikir vermirdilər. Köçərinin günü yağışda, qarda keçər. O əyilib gözlərinin bulağından aşağı yaş axan ərəb atının başını sığalladı, üzünü döndərib yeridi” [35, s.77].

Bu misalda “amma” bağlayıcısı əvvəlki mikromətnin məzmununa qarşı qoyulub və həmin mətnlər arasında əlaqə heç də əvvəldə izah etdiyimizdən zəif deyil. Bağlayıcının bu tipli əlaqələndirici rolu mahiyyət etibarilə mikromətn informasiyasını əhatə edir. Qeyd olunan mətndə hökmdarın atdan düşməsi, narın yağışın onun gödək saqqalına qonması, havanın soyuq olması təsvir olunur. Burada açar söz “hökmdar” və “yağış”dır. Sonrakı mikromətndə “amma” bağlayıcısı həmin sözlərin ifadə etdiyi fikrə istiqamətlənir və sonrakı mətnin mənası “Amma nə hökmdar, nə də onun məziyyəti yağışa fikir vermirdilər” qarşılaşdırma əsasında ifadə olunur.

Bu tip əlaqələnmələr elmi diskursda xüsusi əhəmiyyət daşıyır, çünki elmi üslubda əvvəlki mətndə verilən informasiyaya nəzərən sonrakı davam olunur. Məqsəd və düşüncə tərzindən asılı olaraq informasıyanın ifadə forması seçilir və bu vaxt qeyd olunan bağlayıcılar mətnlərarası münasibətlərdə öz yerini tapır.

Mətnlərarası əlaqələndirmə kontekstində “və”, “amma”, “ancaq”, “lakin”, “çünki” bağlayıcıları digərlərinə nisbətən daha aktivdir. Bu əlamət bədii diskursda xüsusilə canlı nəzərə çarpır. Bu məqamda bir fakt da diqqətimizi cəlb edir. Əgər mikromətn kontekstində komponentlərarası əlaqələndirmə aspektində aktivliyinə görə bağlayıcılar arasında elə də ciddi fərq hiss olunmursa, mikromətnlər aspektində isə bu fərq ciddi şəkildə özünü göstərir. Bu aspektdə bağlayıcı sözlər də aktivliyinə görə fərqlənir. Deməli, mətndə bağlayıcıların əlaqələndirici kimi aktivlik dərəcəsi fərqlidir.

Mətnin quruluşunda qeyri-əlaqələndirici vahid kimi bağlayıcılarla müqayisəyə girə biləcək ikinci köməkçi nitq hissəsi modal sözlərdir. Modal sözlər həm dilçilik, həm də məntiqi cəhətdən zəngin məzmuna malikdir. Dilçilikdə bu səbəbdən onların müxtəlif cür təsnifatına rast gəlinir. Onların morfosemantikası elə bir məntiqi əsasa malikdir ki, mətn quruluşunda onların yeri ciddi şəkildə müəyyənləşir. İstər bağlayıcılar, istərsə də modal sözlərdə fikrə və ya əvvəlki informasiyaya münasibət bildirmək bir potensial kimi mövcuddur.

Mikro və makromətnlərdə əlaqələndirici rol oynayan modal sözlər nisbi fərqlərə malikdir. Faktlara müraciət edək: “Güləsərin də səsi-səmiri gəlmirdi. Görünür o da utandığından eşiyə çıxa bilmirdi” [57, s.89].

Sadə quruluşlu bu mikromətndə modal sözün komponentlərin bir-biri ilə bağlanmasındakı rolu aydındır. Məsələ ondadır ki, belə sadə quruluşlu mikromətndə özündən əvvəlki komponentin ifadə etdiyi fikrə münasibət bildirirsə, mürəkkəb quruluşlularda isə özündən əvvəlki komponentlərin (bir neçə komponentin) ifadə etdiyi informasiya kəsiyinə münasibət bildirir. Bu əlaməti biz bağlayıcılarda da müşahidə etmişik. Lakin mikromətnlərin əlaqələnməsi zamanı informasiya kəsiyinə deyil, əvvəldə verilən bütöv informasiyaya aid olur. Məsələn:

“Pakizə çayı süfrəyə qoydu. Hamı gülüşürdü. Molla Sadıq qarnını tutub döşəkçəyə uzanmışdı. Şamxal dəsmalla gözünü silirdi. Pakizə saçının dibinə qədər qızardı və qapını açıb bayıra qaçdı. O başa düşürdü ki, Əşrəf Novruz bayramında olan əhvalatı nağıl etmişdir… Demək, oda həmin gecəni yadından çıxarmamışdır. Demək, hər şey onun xatirindədir. Yəqin ki, o da mənim kimi həmin gecəni tez-tez yadına salmışdır. Mən onun barmaqlarının yerini indi də biləyimdə hiss edirəm, görəsən, o da belədirmi?” [57, s.86].

Pakizənin Şamxalı görərkən qızarması, Novruz bayramında olan əhvalatın ona məlum olduğunu hiss edərək qızarması bu MSB-nin mətn hipertemasını əhatə edir. Bu həmin hadisəyə işarə edən bir informasiyadır. Onun ardınca gələn mikromətndə həmin hadisəyə məntiqi yekun vurularaq nəticə çıxarılır. Bu Pakizənin nəticəsidir, “demək” modal sözü ilə ifadə olunur. Bu modal söz əvvəlki mikromətnə istinadən meydana çıxır, ona nisbətən formalaşır. Həmin modal söz bu iki mikromətnin elə bir üzvi əlaqəsini şərtləndirir ki, hətta onların məzmun asılılığı formalaşır. Məzmun asılılığı məntiqi-linqvistik anlayış kimi qəbul oluna bilər. Çünki məntiqi asılılıq səbəb-nəticə əlaqəsində daha aydın hiss olunur. Belə situasiyalarda isə birinin məzmunca digərini şərtləndirməsi həmin modelə girir.

Modal söz iştirak edən cümlənin – mətn komponentinin ikinci mikromətndə sinonimik məzmun çərçivəsində təkrarı “nəticə” nüansını daha da gücləndirir. Burada diqqət çəkən odur ki, qeyd olunan modal söz bir tərəfdən əvvəlki mikromətnlə bağlanırsa, digər tərəfdən ikinciyə başlanğıc verir; onların birləşdirici-əlaqələndirici rolu da bu əlamətdən irəli gəlir. Başqa bir misal:

“Allahyar ən çox qorxduğu yerə çatmışdı. Burada dərənin ətrafındakı təpələr ağız-ağıza gəlib qaralırdı. Yol burulub çayın içindən keçir və sonra düzənliyə çıxırdı. Buranı salamat ötmək evə çatmağa bərabərdi. İndiyə qədər bu Acı dərədə çox adamın qanı axıdılmışdı.

Deyilənə görə, qarşıdakı dərədə bir gecədə yeddi qardaş xəncərdən keçirilib, yarğandan atıblar. Yaralılar səhərəcən “qardaş vay”, - deyə bir-birini çağırıb inildəmişlər. Elə o vaxtdan adı “Qardaş vay” dərəsi qalmışdır”[57, s.87].

Birinci və ikinci mətnlər “deyilənə görə” modal sözü ilə əlaqələnmişdir. Yuxarıda verilən şərhin eynilə bu fakta aid oluna bilməsi, görünür, bu kontekstdə modal sözlərin ümumi bir əlaqələndirici modelə malik olması ilə bağlıdır. Çox maraqlıdır ki, həmin model yuxarıda bağlayıcılarla bağlı yarımbaşlıqda izah etdiyimiz modellə üst-üstə düşür. Ola bilsin ki, bu bağlayıcılarla modal sözlər arasında bu xüsusda funksional yaxınlığı ilə bağlıdır.

Burada dəyişməz odur ki, modal sözlərin məzmunu istənilən şəraitdə dəyişməz olaraq qalır. Məsələn, “deməli” ümumiləşdirmə, nəticə bildirən modal sözdür. Əgər o, ikinci mətnin əvvəlində gəlirsə, deməli, özündən əvvəlki mikromətndə verilən fikrə münasibət bildirir – ondan nəticə çıxarır. Fikrimizi izah etmək üçün “düzdü” modal sözünün semantikası əsasında onların mətnlərarası əlaqələndirici rolunu nəzərdən keçirək:

“Sofi indi başa düşmüşdü ki, nə üçün bir həftədən artıq bir müddətdi Ziyad xanın adamlarından xəbər-ətər yoxdur, nə üçün Ziyad xana göndərdiyi ikinci və üçüncü məktubdan xəbər yoxdur. Sofi Çaldıran düzündəki geyimlərini indi xatırlayıb başa düşdü ki, Sultan Səlim ordusu ilə Səfəvilər arasında qızğın olub və deməli, indi baş qarışıq idi, indi yəqin Gəncədə aləm bir-birinə dəymişdi.