Azərbaycan respulikasi

Цели образования- təhsilin məqsədləri. Bu terminoloji birləşmədə baza termini təhsil sözüdür. Dilin ümumişlək leksik qatındakı alınma “təhsil” sözü pedaqoji terminologiyanın əsas anlayışlarından biridir. Təhsil ərəb mənşəlidir. Kalka nəticəsində digər komponent də ərəb mənşəli “məqsəd” sözü ilə əvəz olunmuşdur. Klassik ədəbiyyatda qeyd edilən formada işlənmişdir. Dilin lüğət tərkibində isə “məqsəd” fonetik cildində sabitləşmişdir.

Tərkibində “məqsəd” komponenti olan və kalka üsulu ilə əmələ gəlmiş başqa pedaqoji terminlər də vardır. Məsələn, tərbiyənin məqsədi (цель воспитания), dərsin məqsədi (цель урока), təlimin məqsədi və s.

Kalka üsulu ilə yaranan və hər iki tərəfi ərəb mənşəli söz olan pedaqoji terminlərə aid aşağıdakı misalları da qeyd etmək olar: avtoritet uçitelə-müəllimin nüfuzu, zaoçnoe obrazovanie- qiyabi təhsil, zaoçnoe obuçenie-qiyabi təlim, zakon vospitaniə-tərbiyə qanunu, kaçestvo obrazovaniə-təhsilin keyfiyyəti, uçebnıy klass-tədris sinfi, klasnıy rukovoditelğ-sinif rəhbəri, klassnıy vospitatelğ-sinif tərbiyəçisi və s.

İkikomponentli birləşmənin bir tərəfi ərəb, digər tərəfi başqa dilə məxsus olur: uçebnıy alqoritm-tədris alqoritmi, attestaüiə pedaqoqov- müəllimlərin attestasiyası, bazavoe obuçenie-baza təhsili, soüialğnoe vospitanie-sosial tərbiyə, distanüionnoe obuçenie-distant təhsil, kompöterizaüiə obuçeniə-təhsilin kompüterləşdirilməsi, konüepüiə obrazovaniə- təhsil konsepsiyası, metodı vospitaniə-tərbiyə metodları, metodı obuçeniə -təlim metodları, metodı obrazovaniə- təhsil metodları və s.

Pedaqoji terminlər əvvəllər yalnız rus dilindən kalka olunurdusa, müstəqillik dövründə ingilis dilindən kalkalara da geniş yer verilir. Ikikomponentli birləşmələri ingilis dilindən kalkaların üç əsas forması qeydə alınır.

1.Hər iki tərəf kalka olunur.

2.Birinci tərəf kalka olunur, ikinci tərəf saxlanılır.

3.Birinci tərəf alınır, ikinci tərəf kalka edilir.

Kalka yolu ilə yaranan ikikomponentli terminlər quruluşuna görə, əsasən, I, II və III növ təyini söz birləşməsi şəklində olur. Bu cür terminlər sintaktik üsulla termin yaradıcılığında da qismən nəzərdən keçirilmişdir. Onu da qeyd edək ki, iki və çoxkomponentli kalkalar ayrı termin birləşmə kimi götürüldükdə onların arasındakı sintaktik əlaqələr və sözlərin bir-biri ilə birləşməsi sintaktik üsul əsasında da öyrənilir. Çoxkomponentli terminlər həm kalka, həm də sintaktik üsulun köməyi ilə də yaranır. Bəzi termin birləşmələrin kalka və ya bilavasitə sintaktik üsulla yaranmasının özü mübahisə obyekti ola bilər.

I növ təyini söz birləşməsi şəklində kalkalara aşağıdakıları misal göstərmək olar: naçalğnoe obrazovanie- ibtidai təhsil, naqlədnoe posobie- əyani vəsait, otkrıtoe obrazovanie- açıq təhsil, obşee obrazovanie -ümumi təhsil, poçetnıi professor- fəxri professor, didaktiçeskie pravila- didaktik qayda, dopolnitelğnoe obrazovanie- əlavə təhsil, distanüionnoe obrazovanie -distant təhsil . Birinci növ təyini söz birləşməsi şəklindəki terminoloji birləşmələrdə tərəflər yanaşma əlaqəsində olur.

II növ təyini söz birləşməsi şəklində formalaşmış kalkalara aşağıdakıları nümunə göstərmək olar: alqoritm uçebniy- tədris alqoritmi bazovoe obrazovanie -baza təhsili veçernee obuçenie - axşam təhsili, zakon vospitaniə -tərbiyə qanunu, kulğtura povedeniə - davranış mədəniyyəti və s.

III növ təyini söz birləşməsi şəklində formalaşan kalkalar: üeli obrazovaniə -təhsilin məqsədi, avtoritet uçitelə -müəllimin nüfuzu, üelğ vospitaniə -tərbiyənin məqsədi, attestaüiə pedaqoqov -müəllimlərin attestasiyası, qumanizaüiə obrazovaniə - təhsilin hümanistləşdirilməsi, didaktika uroka -dərsin didaktikası, individualizaüiə obuçeniə -təhsilin fərdiləşdirilməsi, kaçestvo obrazovaniə -təhsilin keyfiyyəti və s.

S.Sadıqova göstərir ki, terminologiyada kalka yolu ilə yaranan terminləri üç cəhətdən qruplaşdırmaq olar: 1) qrammatik quruluşlarına və onların tərkibindəki sözlərin bir-birinə bağlanmasına görə; 2) nitq hissələrinin iştirakına görə; 3) tərkibindəki elementlərin hansı mənbədən olmasına görə.

Kalka yolu ilə yaranan ikitərkibli termin-söz birləşmələrini nitq hissələrinin iştirakına görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

a) hər iki komponenti isim olan terminlər: /I+I/ dərs saatı, ev tapşırığı, tədris planı, dərsin mərhələsi, yoxlama tapşırıq və s.

b) tərəflərindən biri sifət, o biri isim olan terminlər: /S+I). Məsələn, pedaqoji təlim, qiyabi təhsil, çətin dərs, çətin şagird, pis qiymət və s.

Kalka üsulu ilə əmələ gələn terminlərdən danışarkən bir məsələni də qeyd etmək zəruridir. Ən əvvəl kalka zamanı terminologiyada işlənən termin, termin-söz birləşmələri ilə tərcümə zamanı dilimizə, terminologiyaya gəlmiş alınmaları arışdırmaq olsmaz. Tərcümə prosesində elə terminlər olur ki, onları tərcümə etmək lazım gəlmir və ya mümkün olmur. Bu halda həmin terminlər eynilə /ingilis, rus və başqa dildə olduğu kimi/ terminologiyamıza daxil edilir. Terminologiyada olan beynəlmiləl terminlərin əksəriyyəti bu qayda üzrə yaranmışdır. Kalka zamanı isə anlayışlar öz dilimizdə olan sözlərlə, terminlərlə verilir. Bu prosesdə dilimizin qrammatik vasitələri (morfoloji və sintaktik üsul) əsas götürülür. Burada həm məfhumlar, həm də məfhumları ifadə edən sözlərin birləşməsi hadisəsi yenidir. Yəni birləşmənin tərkibini təşkil edən sözlər və ya sözlə, şəkilçi dilin öz söz və şəkilçiləridir. Lakin bu sözlərin bir-birinə birləşib yeni elmi anlayış ifadə etməsi hadisəsi yenidir.

“Konkret dil materiallarının təhlili göstərir ki, dilimizdə işlənən kalkaşəkilli terminlərin əksəri Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında yaranmış və terminologiyamıza daxil olmuşdur. Kalkaşəkilli terminlərin ictimai rolu və işlənmə dairəsi geniş olub, terminologiyada əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur” [23, s.194].