Azərbaycan tarixi

Kino sənəti. Bu dövrdə görkəmli aktyorlar Ələsgər Ələkbərov, İsmayıl Osmanlı, Leyla Bədirbəyli, Möhsüm Sənani, Nəsibə Zeynalova və digərləri fəaliyyət göstərirdilər. R.Təhmasib «Arşın mal alan» (1945), H.Seyidbəyli «0 olmasın, bu olsun» (1956), T.Tağı­zadə «Uzaq sahil­lərdə» (1958) filmlərini çəkmişdilər.1970-1980-ci illərdə Azərbay­can kinomatoqrafçıları «Yeddi oğul istərəm», «Nəsimi», «Babək», «İstintaq», «Dədə Qorqud», «Yaramaz» film­lərini çəkmişdilər.
İncəsənət. Bu dövrdə görkəmli rəssamlar – Səttar Bəhlulzadə, Tahir Sala­hov, Mikayıl Abdullayev kimi sənətkarlar Milli rəssamlıq ənənə­lərini inkişaf etdirib zəngin­ləşdirirdilər. Lətif Kərimov xalqımıza dünya şöhrəti gətirən alim-xalçaçı rəsam idi.
Bakı şəhərində şair və yazıçılara monumental heykəllər qoyul­muşdur. Görkəmli Azərbaycan heykəltəraşı Fuad Əbdürrəhmanov «Nizami Gəncəvi» (Bakıda 1949, Gəncədə 1976), «Azad qadın» (1960), S.Vurğun (1961), «İbni Sina» (Buxara), Cəlal Qaryağdı «M.Ə.Sabir» (1958), “Nərimanov”, Ömər Eldarov və Tokay Məmmədov «Füzuli» (1962), T.Məmmədov və L. Zeynalov «Nəsimi» və digər möhtəşəm heykəllər yaratmışlar.
Respublikada dini birlikləri nəzarətdə saxlamaq üçün 1976-cı ildə Ali Sovetin Rəyasət Heyəti «Azərbaycan SSR-də dini birliklər haqqında Əsasnamə» qəbul etdi.
Cənubi Azərbaycan mədəniyyəti 1946-1980-cı illərdə. 1945-1946-cı illəridə Cənubi Azərbaycanda demokratik ədəbiyyat meydana gəldi.
1946-cı ildə Milli hökumət tərəfindən təşkil edilmiş "Azərbaycan Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin bir sıra üzvləri sonralar həbs edildi, bir qismi xarici ölkələrə mühacirət etdi, bir hissəsi isə gizli iş şəraitinə keçdi. Təqribən 1960-cı illərə qədər Azər­baycan mədəni həyatında durğunluq yarandı. 1945-ci ildə çıxan Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması bütün Yaxın və Orta Şərq mühitində görkəmli bir ədəbi hadisə kimi qarşılandı. Çağdaş fars şeirlərinin ustadı sayılan M. Şəhriyar öz ədəbi istiqamətini dəyişərək Azərbay­can türkcəsində yazdığı yeni şeirləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ədəbi məktəbin bünövrəsini qoydu.
Şah rejiminin farslaşdırma siyasətinə baxmayaraq, ana dilində ədəbiyyat 1950-1970-ci illərdə inkişafdan qalmamışdır.Bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda Səhənd, Əli Kərimi, Əli Təbrizi, Həbib Sahir, Səbahi, Səməd Behrəngi, Savalan, Sönməz, Coşqun, Yəhya Şeyda, Piruz Dilənçi və s. şair və yazıçılar yaşayıb yaratmışlar. Azərbaycan folk­lorunun toplanması və nəşri sahəsində S.Behrəngi, M.Fərzanə, S.Cavid, A.Təbrizi, M.Tərbiyət, M.Təbrizi, H.Məmmədzadə, Q.Kəndli, Q.Biqdeli, M.Müsaddıq, M.Mənafi, C.Müciri, Məhəmmədsədiq Hüseyn Məhəmmədzadə (Hüseyn Düzgün) və başqaları müəyyən tədqiqat işləri aparmışlar.
Türk dilində tamaşa və göstərilər qadağan edildikdən sonra S.Səbahi 10 ilə yaxın müddətdə (1949-1959) 40-dan çox bədii əsəri, o cümlədən C.Cabbarlının, M.F.Axund­zadənin, H.Cavidin, Ü.Hacıbəylinin əsərlərini fars dilində tamaşaya qoydu. 30 ilə yaxın müddətdə səhnədə fars dilində əsərləri ifa edən azərbaycanlı aktyorlar peşəkar sənətçi kimi bütün İran tamaşaçılarının rəğbətini qazan­mışdılar.
Hələ 1926-cı ildən İranda məktəblərdə türk dilində tədris qadağan edilmişdir. Hakim dairələr Təbriz Universitetində Azərbaycanın tarixi, etno­qrafiyası, sosial-siyası vəziyyəti və s. ilə əlaqəli məsələlərin öyrə­nilməsinə mane­çilik törətmişdilər. XX əsrin ikinci yarısında bütün Cənubi Azərbaycanda maarif və mədəniyyət sahəsindəki diqqətəlayiq və yaddaqalan ən mühüm və demokratik işlər 1945-1946-cı illərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Milli hökumətinə məxsusdur. Belə ki, bu dövrdə onlarca universitet və institut yaradılmışdır. Türk dilində 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal, dərslik, bədii-ədəbiyyat nəşr edilmiş, kino-teatrlar tikilmiş, radio stansiyası və radio xəbərləri komitəsi yaradılmış, milli qəhrəmanlara: Səttar xana, Bağır xana, Ş.M.Xiyabaniyə heykəllər ucadıl­mışdır. Əsası Azərbaycan Milli hökuməti döv­ründə qoyulan Təb­riz Universiteti kitab­xanası, Milli Kitabxana və "Tərbiyət kitabxanası" Cənubi Azərbaycanın ən böyük kitab­xanalarıdır.
1978-1979-cu illər İran islam inqilabından sonra keçən qısa müddət ərzində Azərbaycan türkcəsində onlarla kitab nəşr edilmişdir. Onların bir neçəsi təkrar işıq üzü görmüşdür. 1978-1979-ci illərin inqilabı ilə Güney Azərbaycanda təzə ab-hava yaranmağa başlasa da, o, uzun çəkmədi. Milli hökumətin devrilmə­sindən 1978-1979-cu illər inqilabına kimi Güney Azərbaycanda ana dilinin mətbuatda işlədilməsi yasaq edilmişdi. Belə ki, göstərilən dövrün müxtəlif illərində Azər­baycanda fars, ingilis və fransız dillərində müxtəlif ideya-siyasi istiqamətli 20-dən artıq qəzet və jurnal çap olunsa da, türk dilində heç bir mətbuat orqanı mövcud olmamışdır. İran İslam respublikasının rəhbərləri də fars olmayan xalqların milli mədəniyyətlərinin inkişafı yolunda əngəllər törədirdilər. Buna baxmayaraq, İranda yaşayan millətlər, o cümlədən Azərbaycan türkləri verilmiş məhdud hüquqlardan milli mədəniyyətin inkişafı üçün istifadə edirdilər. Əhalisinin yarısı azərbaycanlı olan Tehranda və eləcə də Güney Azərbaycanın Təbriz, Urmiya, Ərdəbil, Astara, Miyana, Zəncan, Əhər, Xoy, Maku, Şəbüstər, Muğan, və sair şəhərlərində “Odlar yurdu”, “Ulduz”, "Çənlibel", "Araz", "Molla Nəsrəddin", "Azərbaycan", "Vətən uğrunda", və s. jurnallar çap edilərək yayıldı. Bu mətbuat orqanlarında İran, o cümlədən Azərbaycan cəmiyyətinin sosial-iqtisadi problemlərinə, onların çətinlik və ehtiyac­larını əks etdirən yazılara çox yer verilirdi. Bununla yanaşı, türkcə mətbuat səhifələrində Azərbaycan xalqının tarixi, onun mədəniyyəti, dili və ədəbiyyatının işıqlandırılması və populyar­laşdırılması da əhəmiyyətli yer tuturdu.
Ana dildində öz çapını davam etdirə bilən yeganə jurnal Tehranda Cavad Heyətin redaktorluğu ilə çıxan "Varlıq" jurnalı idi. Sonralar "Varlıq"la yanaşı, "Fəcri-Azərbaycan", "Ümidi-Zəncan", "Ərk", "Ərdə­bil", "Əhrar", "Keyhan" və bu kimi qəzet və jurnallar da nəşr olunmağa başladı. Qeyd edilməlidir ki, həmin nəşrlər iki dildə – fars və türk dillərində çap olunurdu.Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdə “Şair və yazıçılar cəmiyyəti”, “Gənc şair və yazıçılar cəmiyyəti” kimi mədəniyyət ocaqları fəaliyyət göstərirdi. Cənubi Azərbaycandan kənarda - Tehranda Azərbaycan Yazıçıları və Şairləri Cəmiy­yəti, “Müstəqil Azərbaycan Mədəniyyət Ocağı” fəaliyyət göstərirdi. Cənubi Azərbaycanda şair və yazıçıların, ziyalıların yaratdıqları cəmiyyətlərin mətbuat orqanları var idi. Azərbaycan ziyalıları Azərbaycan dilinin bu xalqın rəsmi dili kimi tanınmasını, tədrisin ana dilində aparılmasını, Tehranda ikidilli məktəblərin açılmasını tələb edirdilər.
İranda türk dilində çıxan qəzet və jurnallar Azərbaycan türklərinin milli şüurunun oyanmasına təkan verdi. 1989-cu ilin dekabrında Sovet-İran sərhəd­lərində tikanlı məftillər söküldü, 1991-ci ildə Şimali Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdi və müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoydu. Bütün bunlar Cənubi Azərbaycanda əhalinin milli təfək­küründə yeni canlanma yaratdı. Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın «Heydərbabaya salam» poe­ması şimallı-cənublu Azərbacan türklərinin özlərini vahid etnos kimi dərk edib yaxınlaşmasına güclü təsir göstərdi. İndiki Azərbaycan Respublikası və İran İslam Respublikası arasında siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin genişlənməsi azərbaycanlıların mədəni-mənəvi birliyinin qorunmasına imkan verir.
Bu gün Cənubi Azərbaycan ziyalılarının fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini Azərbay­can dilinin xalqın rəsmi dili kimi tanınmasına, Azərbaycanda tədrisin ana dilində aparılmasına, Tehranda ikidilli (fars və türk) məktəblərinin təşkil olunmasına nail olmaq, Vahid Azərbaycan milli varlığından çıxış etmək, Şimali Azərbaycanla əlaqə yaratmaq, Şimali Azərbaycanın mədəniyyətindəki nailiyyət­lərdən bəhrələnmək təşkil edir.