Balkanlardan uluğ TÜRKİstan’a türk halk inançlari II

Nigari Mir Hamza (Karababağ-Zangezur-Cicimli 1805 veya 1815 Harput 1886) Türkiye Azerbaycan ve Gürcistan’ın Karapapag Türkleri arasında çok tanınan ve sevilen bir kimsedir. Özellikle bölgenin halk inançları incelenirken onun izlerine çok sık rastlanılmaktadır.
“Azeri şairi, mutasavvıf ve Nakşibendi(Halidiyye) tarikkati şeyhlerindedendir. Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinde bulunan Zangezur kazasının Cicimli köyönün sevilip sayılan “seyyid ocagı” na mensuptur. Küçük yaştan itibaren tahsil ve terbiyesinde ihtimam gösterilmiş, dini ilimler okutulmuş, Arapça ve Farsça öğretilmiştir. Şamahı ve Şeki’deki tahsilinden sonra genç yaşlarında Türkiye’ye geldi; Mevlana Hali’in yanında Harput’ta öğrenimini ve tarikat terbiyesini tamamlamak istiyordu. Bu şeyhin vefat ettiğini öğrenince Sivas’a gitti. Buradan Karabağ’a döndü, sonra tekrar Türkiye’ye gelerek Amasya’da Şeyh İsmail Şirvani’ye intisab etti; Onun dergahında terbiye gördü. Mürşidinden izin alarak önce Konya’da Mevlana Türbesi’nde sonra “Ravzai Mutahhara”da mürşidinden izin alarak “erbain çıkarttı”. 1859’da (?) Hac farizasını yerine getirip, Şam ve Kudüs’ü de ziyaret ederek Amasya ‘ya döndü. Bu seyahatlerin kesin tarihlerini tesbit etmek mümkün olmamıştır. Ziyaretlerinden bir yıl sonra hılafet olarak memleketine Berde ve Bergüşad’a döndü.

XIX.asrın ortalarında Kafkasya ve Kuzey Azerbaycan’da Doğu Anadolu’da Ruslara karşı mücadele eden Nakşibendi tarikatinin tanınmış mürşidlerinden biri olarak halk arasında büyük nüfuz kazandı.

Kırım Harbi sırasında birçok müridi ve mücahitle beraber gizlice Rus sınırını aşarak, Kars’a geldi; Osmanlı ordusuna katılarak Ruslarla çarpıştı. “1857 savaşından sonraTürkiye’ye geçerek Erzurum’da üç yıl kaldı. Sonra İstanbul’a geçti. Burada padişahla görüştüğü rivayet edilmektedir.
1865’te memleketinden karısı ve oğlu Siracuddin’i getirtti. Amasya’ya yerleşti. Amasya’da kazandığı şöhret ve nüfuz bazı kimseleri rahatsız etti. “İsyan edecek” diye dedikodular çıkarttılar. Bunun üzerine başka bir yere yerleşmesi istenince Harput’ta Mevlana Halid’in yurduna yerleşmeyi tercih etti. 1886’da burada vefat etti. Cesedi müridleri ve ailesi tarafından Amasya’ya getirtilerek, Şirvanllılar Camii yanında defnedildi.
Kafkasya’da daha çok Sünni Karapapak (Terekeme) Türklerinin kendisine tabi olmasına rağmen Nigari, Şii-Sunni muhalefetini önlemeye çalıştı; mistik duyguların güçlendirilmesine önem verdi. Tarikata girdikten sonra şiirler söylemeye başladı. Hem klasik tarzda aruzlu hem de halk şiiri nazım şekillerinde hece ölçüsüyle şiirler yazdı.
Gazelleri koşma ve gerayları kasideleri yalnız müritleri arasında değil geniş halk yığınları arasında çok beğenildi, ezberlendi. Zikir meclislerinde daire eşliğinde veya sadece hafif tempo tutarak söylenen gazelleri ile büyük mistik heyecanlara sahip bir şeyh olarak şöhret kazandı. Doğu Anadolu ve Kuzey Azerbaycan’da halk arasında kendisi hakkında menkıbeler oluştu. Bu büyük nüfuzu sebebiyledir ki,Kırım Harbi’nden sonra Türküye’ye göç edince kendisine bağlı binlerce insan Kars’tan Amasya’ya, Zile’den Muş’a kadar geniş bölgeye gelerek yerleşti.
Hayatı ve eserleri hakkında yapılmış geniş, derinlemesine araştırmalar yoktur. Nisbeten geniş bilgi İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın Son Asır Türk Şairleri’nde ve Azeri edebiyat tarihinde bulunmaktadır. Azerbaycan Yurt Bilgisi dersinde Amasya’da yetişmiş Azerbaycan asıllı şairlerden bahseden M.Şakir,Mirzade Fahreddin ve A.Caferoğlu onun hakkında dağınık bilgiler vermişlerdir. Karabağ’dan Kars’a ve Amasya’ya kadar birçok müridinin bulunduğu ve daha çok Karapapak (Terekeme) Türkleri arasında tesirinin halen devam ettiği düşünülürse, zamanında ne kadar büyük bir şöhret ve nüfuzunun olduğu anlaşılır.
Daha dokuz yaşında iken “mana aleminde görüp aşık olduğu”Karabey beyleri nesline mensup ve kendisi gibi aşk ehli Nigar adlı bir kadın sebebiyle şiirlerinde Nigari mahlasını kullanmayı tercih etti.
Türkiye Türkçesine bir hayli yakın, sade bir halk dili kullanmıştır. Şiirlerinde özellikle kendisi gibi bir tarikat şeyhi olan Nebati’nin, Fuzuli ve Hafız’ın tesirleri açıkça görülse de taklitçi bir şair değildir. Türkçe şiirlerinde ilahi aşk çok orijinal bir şekilde ve coşkun bir lirizmle anlatılmıştır. Bir hayli şiir yazması, şiirlerinde zaman zaman görülen vezin hataları, anlatım düzensizlikleri onun şiirlerine fazla ihtimam göstermediği, cezbeye daha fazla değer verdiği intibahını uyandırmaktadır.
Türkçe divanı önce İstanbul’da (1883) sonra Tiflis’te (1908) basılmıştır. Farsça divanı da yine İstanbul’da (1911) neşredilmiş bulunmaktadır. Nigarname (yer:?, 1340/1921-1922, şapiograf baskı) ve Sakiname adlı büyük hacimli, Çayname adlı küçük hacimli mesnevileri de bilinmektedir. İbnül Emin Bey’in eserinde Fatuhat-i Mekki’ye tavzihat yazmış olduğu bildirilmiştir.²⁰²
“Halk destanlarımız adeta planlı olarak unutturulmuş”diyeceği geliyor insanın. Kahramanlık destanı yazan halk ve halk aşıkları yazarları acıları yaşayarak tespit edip yansıtan canlı teyplerdir. Sözlü kültür geleneğinin hakim olduğu kırsal kesimimizin bu sanatçılar bu tür sanat eserleri ile yapılabilecek en büyük hizmeti yapmıştır.
Borçalıdaki halk inançlarına göre; Seyit Nigari Hazretleri, Karapirimli kentinde (köyünde) yatmaktadır. Karapir de Seyit Nigari’nin yanındadır. Ziyaretlerdeki uygulama ve inançlar diğerleri ile tamamen aynıdır. Mir Hamza Bulagı, Seyit Nigari’nin mürididir. Türbesi Cebraili ilçesindedir. Buradaki suya adak yapılır. Türbenin suyunu şifa ve hayır işlemiş olmak için içenler vardır. Çocuk olması için niyet tutanlar kız ve erkek evlatları olunca niyetleri gereği “paltarlarını burada yuyarlar” (giyisilerini burada yıkarlar). Anadolu’daki Arap Baba, Karadonlu Can Baba’dan sonra burada da Karapir’i görüyoruz.
Bu ziyaretlere çocuğu yaşamayanlar yaşamaları için, genç kızlar bahtları açılması için, ruhi hastalıkların tedavisi için gidilir. “İnandıktan sonra kişiye bir dosttan da sade insandan da çare gelebilir” inancı vardır.
Bize bilgi veren Dilara ana’nın atası rahmetli İdris, Mir Nigari Hazretleri’nin mürididir. İdris Baba’nın istifini yaptığı çok güzelbir hat örneğini bize gösterdi. Biz de onu resimledik. Seyit Nigari’nin gazellerini okuyan Dilara ana, “Meyhana da” tertip ediyor. Bize gazellerinden bir parça okudu. Kaynaklarımızdan sadece Dilara ana resminin çekilmesini uygun bulmadı. Günah olur, şeklinde izah yaptı.
Rüya tabirleri konusunda bize şu bilgileri verdi. Rüyada koyun görmek konaklıktır,yahşidir. At murat arzuya çıkmaktır (muradın olmasıdır), su aydınlıktır. Kara pistir (iyi değil anlamında).Ağ (ak, beyaz) kefendir ölümdür. Güzgün (ayna) aydınlık, hoş bahtlıktır. Para pul sestir, haberdir. Yılan pistir (fenalıktır). Köpek (polis, söz horata’dır)
Dilara ana, üstünde durduğumuz konular için “hırda- huruç sözler” (boş sözlerdir) diyordu. İslamla din ile ilgili bulmuyordu. Biz, Samsun ve Amasya’da da Nigari’yi Pir kabul eden kimselerle görüşmüştük. Onlar da bize gösterişi, alayışı onaylamadıklarını yapılacak işin hayır işleyip saklı tutmak olduğunu söylemişlerdi.