Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

Bu gün də...Van gölünün cənubu... Daru - Baran adlanır."

Belə görünür ki, baranlular təkcə Van gölündən cənubda deyil, eyni zamanda şimalda, Kür çayının mənbəyinə (Şərqi Anadolu) yaxın yerdə də yaşamışlar. Çünki Bizanslı Stefanın yazdığına görə, obarenlər (baranlular) Ərməniyyənin Kür çayına bitişik bölgəsində yaşayırdılar.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Partatuanın (Alp Ər Tonqanın) ölümündən sonra oğlu Madiy (Maday) işquzlaın hökmdarı olmuşdur. O, Araz çayını keçərək, Midiya torpaqlarına soxulmuş kimmer-sakları bölgədən didərgin salmış, Midiya və ətraf bölgələr üzərində 28 il sürən hakimiyyət qurmuşdur ki, bu barədə artıq söz açmışıq. Bu hökmdarın adı barədə Firidun Ağasıoğlu yazır:

"Bu ad üzərində geniş dayanmağa ehtiyac yoxdur, çünki onun Ön Asiyada ən işlək adlardan olduğunu görmək olur və ən əsası da budur ki, doğu türk boylarının eposlarında mənası türkcə aydın olan adlar işləndiyi üçün "Maday Kara" dastanı da güman ki, həmin gələnəyi saxlamışdır" .

Madiyin (Madayın) ölümündən sonra onun övladları arasında başlayan hakimiyyət davasından istifadə edən Midiya hakimi, Kööskaranın oğlu İstəmi Bögü xan (yunan mənbələrində Astiaq, Babil mənbələrində İştivequ) Maday dövlətinin müstəqilliyini bərpa etdi və özü isə madayların, yəni Midiyanın xaqanı oldu. O dövrdə bu dövlət Azərbaycan, bütün indiki İran, Əfqanıstan, Şərqi İraq və Şərqi Anadolu ərazisini əhatə edirdi. Azərbaycanın Arazdan şimaldakı torpaqlarında isə sakların bir qolu olan massagetlər bir qədər sonra müstəqillik elan etdilər və orada Massaget Xanlığı quruldu.

Maday dövləti çox da uzun sürmədi. Belə ki, İstəmi Bögü xanın (Astiaqın) oğlu yox idi. Qızı isə bir farsa ərə getmişdi. Bu izdivacdan doğulan Kir bu halın ona verdiyi üstünlükdən istifadə edərək, bir neçə farsla birlikdə saray çevrilişi edib hakimiyyəti ələ keçirdi və Maday dövlətinin başına keçdi. Hakimiyyətdəki bütün maday türklərini zərərsizləşdirərək, fars hakimiyyəti qurdu və fars-Əhəməni sülaləsinin əsasını qoydu. Dövlət bir müddət, əski ənənəyə uyğun olaraq, Maday dövləti adlansa da, sonralar dövlətin paytaxtı Ögbatandan (Həmədandan) Fars əyalətindəki şəhərlərdən birinə köçürüldü. Beləcə, bir vaxt Madayın (Midiyanın) bir əyaləti olan Fars (Persiya) imperiyanın mərkəzinə, Madayın özü isə onun bir parçasına və müstəmləkəsinə çevrildi. Strabon yazır:

“Böyük Midiya (Maday) qədim zamanlarda suriyalıların dövlətini (Aşşuru) darmadağın etdikdən sonra bütün Asiyaya hökm etməyə başladı. Sonra isə, Astiaq şahın (İstemi Bögü xanın) dövründə Kir və farslar onun bu qüdrətinə son qoydular. Bununla belə, o öz əski şöhrətini saxlamaqda davam edirdi. Ekbatan (Ögbatan) farslarn, daha sonra isə... makedoniyalıların qış (yay?) paytaxtına çevrildi və bu gün də parfiyalılarn paytaxtıdır.”

Madayın (Midiyanın) əski qüdrətini əlində cəmləyən Persiya bu qüdrət sayəsində Hun imperatorluğundan sonra dünyanın ikinci qüdrətli dövləti halına gəldi. Əksər tarixçilər antik müəlliflərin “Persiya” adlandırdıqları bu dövləti yanlış olaraq “İran dövləti”, fars-Əhəməni şahlarını da “İran şahları” kimi qələmə verirlər. Halbuki, istər Maday dövləti dövründə, istərsə də onun yerini tutan Persiya dövləti dövründə İran (Ariana, Aryana, yəni arilər ölkəsi) indiki Tacikistanı və Əfqanıstanın şimal – şərqini əhatə edirdi. Biruni və Balami İran – Turan sərhəddinin Məşhəd ilə Sərxəs arasındakı Məzduran (Mərzi – Turan, yəni Turan sərhəddi) olduğunu yazmışlar. Biruninin yazdıqlarından isə belə məlum olur ki, Ariananın, yəni tarixi İranın sərhədləri Orta Asiyadakı Soğd və Bəlx (yunan mənbələrindəki Baktriya. Bugünkü Tacikistan və Əfqanıstanın şimal – şərqi) bölgələrini əhatə etmişdir. Onun sözlərinə görə, Xorəzmdə isə arilərlə türklər iç – içə yaşamışlar və oranın hakimi Alp Ər Tonqann qızı ilə evli olan iranlı Siyavuş idi. “Şahnamə”yə görə İranla Turann sərhəddi Amu – Dərya çayı olub. Bir sözlə, tarixi İranın, yəni Ariananın bugünkü İrana heç bir dəxli yoxdur.

Öncə Madayın, daha sonra isə Persiyanın çoxsaylı əyalətlərindən və müstəmləkələrindən biri olan İranın (Arianann) sakinləri hesab edilən arilər fars dilinə yaxın bir dildə danışsalar da, antik müəlliflər arilərlə farsları biri-birindən ayırırdılar. Məsələn Strabon yazmışdır:

“Ariana adı Persiya (Fars) və Midiyanın (Madayın) bir hissəsinə, eləcə də baktriyalıların və soqdiyalıların ölkələrinin şimal hissəsinə şamil edilir. Axı, bu xalqlar kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa, demək olar ki, eyni dildə danışırlar.”

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bəzi müəlliflər Strabonun bu sözlərini təhrif edərək, bu sözləri guya madaylarn (midiyalıların) dilinin farsların və arilərin (arianalıların) dili ilə yaxın olması kimi şərh etmişlər. Halbuki, mətndən açıq – aydın görünür ki, burada söhbət Ariana əhalisinin dili ilə Baktriya və Soğdiananın (Soğd) şimalında yaşayan əhalinin dili ilə yaxın olmasından gedir. Ariana isə öncə Madayın (Midiya), daha sonra isə Persiyanın sadəcə bir əyaləti olmuşdur. Şimal tərəfdəki əhalisinin ari dilinə yaxın bir dildə danışdığı bildirilən Baktriya və Soğdiananın (Soğd) əhalisinin digər hissəsini isə saklar, yəni türklər təşkil edirdilər. Bu isə o deməkdir ki, həmin ölkələrdə ikidillilik hakim idi. Əhali türk (sak) və ari (soğd) dillərində danışırdı. Bu hal min il sonra da dəyişməmişdi. Elə bu səbəbdən də Strabondan təqribən 1000 il sonra yaşamış Mahmud Kaşğarlı Soğdiananın əhalisinin (soğdların dili haqqında) bunları yazmışdır:

“Soğdak. Balasağuna gəlib yerləşmiş br boydur. Bunlar soğd xalqındandrlar. Soğd Buxara ilə Səmərqənd arasındadır. Bunlar türk qılığını almışlar, xarakterləri də türkləşmişdir.”

Soğdların özlərinin xüsusi əlifbası olmuş və bu əlifba ilə Vl – Vlll əsrlərə aid olduğu söylənən, türkcə və soğdca (ari dilində) qələmə alinan çox sayda mətn dövrümüzədək ulaşmışdır. Bu mətnlərin iki dildə - ari (soğd) və türk (sak) dillərində olması mətnlərin qələmə alındığı dövrdə də Soğdianada (Soğdda) ikidilliliyin davam etdiyini göstərir. Türkdilli mətnlərin uyğur türkcəsində olması sak dilinin uyğur türkcəsindən başqa bir şey olmadığını sübut etməkdədir.

Maraqlıdır ki, İranın qədim hökmdar sülalələrindən və şahlarından söz açan “Şahnamə”də Əhəmənilər yad edilmir, Əhəmənilərin adı Firdovsiyə məlum olmayıb, bu ölkənin (İranın, yəni Ariananın) ilk şah sülaləsi kimi “Piştadiyan”, yəni pəştular (əfqanlar) təqdim edilir. Əhəməni şahının “Bisütun” kitabəsində də İrandan (Arianadan) Persiyanın müstəmləkələrindən biri kimi söz açılır. Belə ki, həmin kitabədə fars imperatorluğuna daxil edilən və içlərində Ariananın (Areyanın) da adı olan ölkələr belə sıralanmışdır: Persiya (Fars), Elam, Babil, Aşşur, Ərəbistan, Misir, Lidiya, İoniya, Midiya (Maday), Ərməniyyə, Kappadokiya, Parfiya, Dranqiana, Ariana, Xorəzm, Baktriya, Soqdiana, Qəndəhar, Saklar ölkəsi, Sattaqidiya, Araxosiya, Maka”.

Məlumat üçün bildirək ki, bu gün İran kimi tanıdığımız dövlət bu adı rəsmən 1935 - cı ildən daşıyır. Bu barədə sırası gəldikdə söhbət açacağıq. Bununla belə, bugünki İranın rəsmi dairələri İran tarixinin başlanğcını Əhəmənilər dövrünün başlanğıcından hesablayırlar. Əhəmənilərdən qabaq indiki İran ərazisində mövcud olmuş dövlətləri, o cümlədən Mahan (manna) və Maday (Midiya) dövlətini həmin tarixə daxil etmirlər.

Yaxın və Orta Şərqdə işğalçılığı ilə məşhur olan fars-Əhəməni imperiyasının hökmdarı II Kir Massaget (Quzey Azərbaycan) hökmdarı olan Tomirisə şərəfsiz təklif irəli sürümüşdü. Tomris vətənin bütövlüyü, şərəfi və müstəqilliyi naminə özündən qat-qat güclü olan Əhəməni dövləti ilə e.ə. 530 - cu ildə müharibəyə başlamış, onu darmadağın etmişdir. Həmin döyüş barədə qədim yunan tarixçisi Herodot yazır:

“Mən bu döyüşü barbarlar arasında gedən ən qorxulu və dəhşətli döyüş hesab edirəm. Döyüşün gedişi barədə belə söylədilər ki, əvvəlcə düşmənlər üz-üzə dayanıb, bir-birinin başına ox yağdırıblar. Oxları tükəndikdən sonra onlar qışqıra - qışqıra əlbəyaxa döyüşə başlayıblar. Nizə və xəncərlə aparılan bu qanlı döyüş uzun müddət davam etsə də, heç kəs geri çəkilməyib. Nəhayət massagetlər üstün olduqlarını sübuta yetiriblər. Fars ordusu məhv edilmiş, meydan boyu cəsədləri sərilmişdi. Kir özü də öldürülmüş, bu döyüşdən sağ çıxmamışdı” (Heredot, “Tarix” kitabı I kitab, Klio, paraqraf 214, səh.79).

“Məğlubedilməz” sayılan Kir bu döyüşdə öldürüldü. Maraqlıdır ki, fars-Əhəməni dövləti Maday dövlətinin özülü üzərində qurulduğundan və Əhəmənilərin də Maday şahlarının hüquqi varisi sayıldığından bu dövlət ilk dövrlərdə ənənəyə uyğun olaraq uzun müddət “Maday (Midiya) dövləti” adlandırılmışdır. Məsələn, Herodotun qələmə aldığı və Tomiris ilə Kirin savaşından bəhs edən hekayədə Tomiris farsların şahına “Ey midiyalıların (madayların) şahı” - deyə müraciət edir. “Əhdi - Ətiq”də, daha dəqiq desək, Həzrət Daniyalın (ə) kitabında da Əhəməni şahı Dara gah Midiya (Maday), gah da Persiya (Fars) şahı kimi təqdim edilir. Elə bu fakt da bəzi alimlərə madaylarla farsların guya etnik cəhətdən qohum olduqları barədə fikir yürütməyə əsas vermişdir. Madayların bir neçə dəfə fars hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırdıqları məlumdur. Bunlardan ən böyüyü bir türk şamanı olan Qam Atanın başçılıq etdiyi üsyan idi ki, Dara bu üsyanı qanlar içində boğmuşdu.

Zərdüşt və Firdovsi Kööskaranın (Kiaksar, Keyxosrov) həm də Ariananın (İranın) şahı hesab edilməsi, yəni bu ölkənin Maday imperiyasına daxil olduğu faktından və bu faktın qədim tacik rəvayətlərində əks olunmasından çıxış edərək, Maday hökmdarı Kööskaranı (Kiaksar, Keyxosrov) da İran şahı kimi təqdim etmiş, Maday - İç Oğuz savaşlarından da İran - Turan savaşları kimi söz açmışlar. Firdovsi madayların həmin dövrdə müttəfiqi olan sakların nümayndələrindən olan Zal oğlu Rüstəmi isə əsərinin əsas qəhrəmanlarından birinə çevirmiş və bu zaman türk, daha dəqiq desək, iskit – sak əfsanələrindən yararlanmışdır. Təsadüfi deyil ki, mütəxəssislər Zal oğlu Rüstəmin atının itməsi, onun atını axtara – axtara Turana gəlib çıxması və burada Turan şahnın qızı Təhminə ilə evlənməsi süjeti ilə Tarqıtay (Tarqutay) haqqında iskit əfsnəsi və xakas türklərinin “Çis Sibaldey və Altun Çaqa” adlı əfsanəsi arasında yaxınlıq görürlər.

Zərdüşt və Firdovsinin təsvir etdiklri İranın bugünkü İran ərazisinə heç bir aidiyyatı yoxdur və söhbət tarixi İrandan, yəni bu günkü Tacikistan və Əfqanıstan ərazilərini əhatə etmiş Arianadan gedir və onun şimal sərhəddi Amu – Dərya çayı kimi qeyd edilmişdir. Bu həm də Çin səddinə qədər uzanan İşquz İmperatorluğu (Skifiya, Türküstan, Turan) ilə Maday imperatorluğunun sərhədlərindən biri idi. Həmin dövrdə İşquz, yəni Oğuz imperatorluğunun (Türküstanın, Turann) mərkəzi Quzey Azərbaycan, paytaxtı isə Gəncə şəhəri (Avestada Qanqxa) idi. Yunanlar həmin dövləti Skifiya (iskitlər, iç oğuzlar ölkəsi) adlandırırdılar. Onun sərhədləri Karpat dağlarından Çin sddinə qədər uzanırdı.

Məlumat üçün bildirək ki, mənbələrin əksəriyyətinin də təsdiq etdiyi kimi, həm Zərdüşt, həm də Firdovsi əslən Arianadan (Cənubi Tacikistandan, yəni gerçək İrandan) olmuşlar. Hərcənd ki, bəzi ərəbdilli müəlliflər (Məsələn, İbn Xordadbeh) Zərdüştün Azərbaycanda doğulduğunu yazmışlar. Ola bilsin ki, Zərdüştün Azərbaycandan olması barədə yayğın olan fikir onun əslən Azərbaycandan olan başqa bir peyğəmbərlə - türklərin Azrua, farsların isə Zərvan dedikləri peyğəmbərlə qarışıq salınmasından qaynaqlanmışdır. Təbii ki qədim Azərbaycan sakinlərinin guya türk deyil, irandilli olmasını “sübut” etmək üçün dəridən – qabıqdan çıxan rus və fars “alim”lərinin bu fikrin təbliğində müstəsna “xidmətləri” olmuşdur. İdeyalarının İranda (Arianada) qəbul eilməmsi və təqiblərə məruz qalması ucundan Zərdüşt Farsa (Persiyaya) pənah gətirməyə və fars – Əhəməni şahlarına sığınmağa məcbur qalmışdı. Elə farslar da onun dinini qəbul edib yaymağa başlamışdılar. Sonralar bu din bütün irandilli xalqların ortaq dininə çevrildi.