Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

Terek tubtin cıqılsa turquzar olum Cuçi dur.”

Odur ki, moğolların (muğalların) bugünkü monqollarla eyniləşdirilməsi kökündən səhvdir və rus “alim”lərinin siyasi məqsədlərlə uydurduqları böyük yalandan başqa bir şey deyildir. Və bu yalan yenə ruslar tərəfindən uydurularaq elm aləminə sırınan, əsli olmayan saxta “Monqolların gizli tarixi”nə əsaslanır.

Hülakülər dövründə, yəni Xlll-XlV əsrlərdə Azərbaycan imperatorluğunun rəsmi dövlət dili olmuş moğol (muğal) dili, yəni uyğur (Türküstan) türkcəsi bir müddət Osmanlı sarayında da rəsmi dil kimi işlənmiş və dövrün Osmanlı padşahları Hülakü hökmdarları ilə yazışmalarında bu dildən istifadə etmişlər. İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, bütün ərəbdilli mənbələrdə Hülakülər və ümumiyyətlə Çingiz xan övladlarından türk kimi söhbət açılır. Qədim Çin, rus, Avropa və fars mənbələrində isə onlar “tatar” adlandırılır və onların monqol olduqlarına bircə dənə də olsun işarə yoxdur. Tatarların isə qədim türk boylarından biri olduğu məlumdur. Bunun belə olduğunu həm Orxon-Yenisey abidələri, həm də Mahmud Kaşğarlı birmənalı şəkildə təsdiq edir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bütün qədim türk şəcərənamələrində, o cümlə-dən “Çingiznamə”də Çingiz xanın soy ağacı türklərin ulu babası hesab edilən Nuh oğlu Yafəsə bağlanır, Oğuz xanla eyni budağa mənsub Tatar və Moğol (Muğal) adlı əkiz qardaşlardan söz açılır. Bir çox hallarda tatarların bir qolunun adı və ya “tatar” adının sinonimi kimi işlədilən “moğol” (muğal) adı həmin əkiz qardaşlardan birinin adından qaynaqlanır. N.Y.Biçurin əski türk şəcərənamələrinə dayanaraq yazır:

“Yeddinci nəsildə Türkün əkiz oğlu oldu: Tatar və Moğol. Ataları İlli xan Türküstanı onların arasında böldü. Üçüncü nəsildə Moğoldan Moğol oğlu Qara xan, Qara xan oğlu Oğuz xan...dünyaya gəldi.”

Moğollar türk şəcərənamələrində, ilk növbədə isə “Xannamə”də özbək türklərinin 32 uruğundan biri kimi qeyd edilmişlər. Bu barədə Bahəddin Ögəl yazır:

“O dövrdə özbəklər 32 uruqdan, türkmənlər isə 27 uruqdan ibarət idilər. Aşağıda adları çəkilən özbək boyları Bilmən Salur üzərinə hücum edirlər . Bu boyların adı bunlardır: qıyat, moğol, dörmən, saray, cəlayir, nayman, qanqlı, xitay, kereyit, qıfçaq, minq.”

Maraqlıdır ki, Çingizoğullarının mifik soy əfsanəsi Göytürklərin mifik “Ergenekon” əfsanəsinin eynidir. “Çingiznamə”də isə moğolların soykökü ilə bağlı hun əfsanələri ilə tam üst-üstə düşən aşağıdakı süjet yer almaqdadır:

“Qədim zamanlarda Ağ dəniz sahillərində Malta şəhəri vardı. Bu şəhəri Altın xan idarə edirdi. Xanın arvadının adı Kurlevuç idi. Onların bir qızı oldu, adını Ulemlik qoydular. Qızı günəşdən və aydan gizlətmək üçün daş saray tikib onu orada saxladılar. Qız beləcə böyüdü. O, çox gözəl idi, güləndə qurumuş ağaclar göyərər, otsuz çöllər otla örtülərdi. Bir gün o, dayısından soruşdu:”bu saraydan başqa dünya varmı?” Dayısı cavab verdi: “Dünya bu sarayın çölündədir, orada dünyanı işıqlandıran ay və gün var.” Qız pəncərəni açıb günəşə baxdı və huşunu itirdi. O, günəş şüasından hamilə qəldı. Altın xanla arvadı bundan xəcalət çəkərək qızı qayığa qoyub onu Tün dənizə buraxdılar...”

Bu əfsanədə Ağ (Aralıq) və Tün (Qara) dənizlərinin adının çəkilməsi diqqəti çəkir. Gördüyümüz kimi, moğolların əfsanələri onlarn kökünü Ön Asiya ilə bağlı təqdim edir. Eyni hal Göytürk əfsanələrində də müşahidə edilir:

“Türkütlərin (Göytürklərin) əcdadları Qərb dənizindən (Xəzər dənizindən) qərbdə yaşayırdılar...”

Çingiz xanın indiki Monqolustan ərazisində doğulduğu və həmin ərazidə yerləşən Qaraqorum şəhərində yaşadığı faktdır. Fəqət bu fakt onu monqol hesab etməyə əsas vermir. Çünki bugünkü Monqolustan ərazisi Göytüklərin də məskəni və mərkəzi olmuşdur. Türk ədəbiyyatının ən qiymətli abidələrindən hesab edilən Orxon-Yenisey abidələrinin böyük bir qismi həmin ərazidə yerləşir. Bugünkü monqollara gəlincə, onlaraın gerçək etnik adı xalxadır və onlar buryat və kalmıklarla eyni xalqdırlar. “Monqol” (əslində monqul) adını isə onlara türklər vermişlər. Qədim türk dilində “monqol” (monqul) kütbeyin, yelbeyin deməkdir. Həmin kəlmə türk dilindən rus dilinə də keçərək “tupoy monqol” formasında və eyni mənada işlənir. Özünü həmişə digərlərindən üstün tutan türklər bir çox hallarda qonşularına bənzər aşağılaycı adlar vermişlər. Bu baxımdan Sibirdə yaşayan tunqusları (tunqus-donuz), Şimali Qafqazda yaşayan adıqları (adıq-ayı ) və s. göstərmək olar. Farsalara “tacik” ( qədim türk mənbələrində “təzik”, yəni təzək) adını da türklər vermişlər. “Alban tarixi” kitabından belə aydın olur ki, yerli türklər, yəni albanlar eyni adı (təzik) ərəblərə də şamil etmişlər.

“Monqol” və “moğol” etnonimlərinin bənzəməsinə gəlincə isə, bu, təsadüfi fonetik oxşarlıqdan başqa bir şey deyildir. Ruslar bu oxşarlıqdan, eləcə də Çingiz xanın Monqolustanda doğulub yaşaması faktından çıxış edərək məlum saxtakarlığa rəvac vermişlər. Bu saxtakarlığın səbəbini başa düşmək üçün isə Marko Polonun XlV əsrdə cızdığı xəritəyə baxmaq yetərlidir. Həmin xəritədə bugünkü Rusiyanın bütün ərazisi “Tatariya” kimi qeyd edilmişdir. Sözügedən xəritədə nəinki “Rus” adında bir ölkə, kiçik bir şəhər belə yoxdur. Maraqlıdır ki, Ptolomeyin antik dövrdə cızdığı xəritədə isə eyni ərazi “Skifiya” (Skiflər, yəni iskitər ölkəsi) adlanır. Qədim yunanların isə türkləri “skif” (iskit) adlandırdığı məlumdur. Ruslar bugünkü Rusyann başdan-başa qədim türk ölkəsi olduğunu gizlətmək üçün iskitlətin (skiflərin) guya irandilli, moğolların (tatarların) isə guya işğalçı monqollar olduğunu “sübut” etməyə çalışmışlar. Bu azmış kimi türklər üçün yalançı bir ulu vətən də uydurulmuş, onun guya Altay dağları olduğu iddia edilmişdir. Rus tarixşünaslığı moğolları vəhşi köçərilər kimi təqdim edir. Tarixi mənbələr isə “köçəri” Çingiz xanın Qaraqorum şəhərində yaşadığından və bu şəhərin moğol dövlətinin paytaxtı olduğundan bəhs edir, yəni Çingiz xanın şəhərli olduğunu göstərir. Əgər moğollar gercəkdən də vəhşi köçərilər idisə, Batı xanın Saray-Batı şəhərini tikdirmək nəyinə lazım idi?

Yeni Türk Ensiklopediyasında yazıldığına görə, Çingiz xan Göytürklərin doqquoğuz xanları nəslindən bir bəy ailəsinə mənsub idi. Xlll əsrdə o və xələfləri, tarixdə misli-bərabəri olmayan böyüklükdə bir impratorluq qurmuşlar ki, bu imperatorluğun sahəsi 64 milyon kvadrat kilometr olmuşdur. Eyni ensiklopediyanın yazdığına görə, Çingizin əsil hədəfi Göytürk dövlətini, başqa sözlə, Turan (Türküstan) imperatorluğunu dirçəltmək idi. Fəqət o dövrdə türklərin böyük əksəriyyəti artıq müsəlman idilər və əski türk ideallarından çoxdan uzaqlaşmışdılar, üstəlik də tenqriçi (türklərin əski dini) olan çingizilərə xoş baxmırdılar.

Çingiz xanın mənsub olduğu xalq uzun illər boyu “otuztatar” adı altında Göytürklər (Türküt) İmperatorluğunun, başqa sözlə, Turanın (Türküsanın) mərkəzi əyaləti durumunda olan Ötügendə (bugünkü Monqolustan ərazisi), Göytürklərə, daha sonralar isə doqquzoğuz - onuyğurlara tabe olan türk - tatar soybirləşmələrindən biri kimi yaşamış və bu adla da Orxon – Yenisey abidələrində yad edilmişlər. Məsələn, Kül Tiqin (Kül Təkin) abidəsinin şərq tərəfində, 14 – cü sətirdə oxuyuruq:

“...Yıraya Baz kağan tokuz oğuz bodun yağı ermis, kırkız, kurıkan, otuztatar, kıtay, tatabı köp yağı ermis.”

Otuztatar soybirləşməsinə daxil olan otuz türk – tatar soyundan 28 – nin adını böyük Azərbaycan tarixçisi Fəzlullah Rəşidddinin “Cami ət – Təvarix”indən, digərlərinin adını isə özbək “Xannamə”sindən öyrənmiş oluruq: tatar, moğul, derben (derbenut, derbent), saray, dörmən, cəlayir, qanqlı, xitay, kereyit, minq, corat, suqait, nayman, bozdoğan, orusut (orus), sulduz və s. Soybirləşməsinə tatarlar başçılıq etdikləri üçün bu xalq “tatar” və ya “otuztatar” adları ilə məşhur idi. Çingiz xan sözügedən soylardan bozdoğan (boz şahin) soyunun bəy nəslindən idi. Soy öz adını soyun onqonu olan boz doğandan (boz şahin quşundan) almaqda idi. Bu səbəbdən də Çingiz xanın, eləcə də mənsub olduğu soyun bayrağında boz doğan (boz şahin) rəsmi çəkilmişdi.

Mənbələrdə sözügedən soyun adına “bortoğan” kimi də rast gəlinir. Bu da bəzi türk ləhcə və şivələrinə xas r – z səsdəyişməsindən qaynaqlanır. Maraqlıdır ki, həmin soy ilk dəfə e. ə. V əsrdə Herodot tərəfindən 6 maday (Midiya) soyundan biri və Azərbaycan sakinləri kimi qeydə alnmışdır. Tarixin atası onları “parataken” adlandrmışdır.

Çingizilərin Azərbaycan qolu, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Hülakülər və ya Elxanlılar adlanırdılar 1256-cı ildən 1344-cü ilə qədər davam edən bu sülalənin hakimiyyət illəri bir əsrdən bir qədər az bir dövrü əhatə etsə də, onların dövründə Azərbaycan Türk-İslam dünyasının və ümumilikdə dünyanın ən mühüm dövlətlərindən və imperatorluqlarından birinə çevrildi. Qazan xanın dövründə (1295-1304) Hülakülər islamı qəbul etdilər və islamı qəbul etməklə də Xanbalıqdakı (bugünkü Pekin) mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqdan əl çəkdilər və müstəqil imperatorluq kimi yollarına davam etdilər. Maraqlıdır ki, bu hadisədən 22 il öncə böyük türk mütəsəvvifi Cəlaləddin Rumi öz “Məsnəvi”sində tatarların İslamı qəbul edəcəklərini öncəgörənliklə müjdələmişdi.

Xəlifəni öldürdükləri, Abbasiləri İraqdan qovduqları və müsəlmanları xəraca bağladıqları üçün həm Anadolu, həm də Azərbaycan türkləri tərəfindən yad bir ünsür kimi qəbul edilən və sevilməyən Hülakülərə Qazan xanın dövründə münasibət tamamilə dəyişdi.

Elxanlılar (Hülakülər) dövründə Osmanlılar da, Kastamonuda hakimiyyətdə olan Çobanoğulları (Çobanilər) da, Konya Səlcuqluları da onlardan asılı idilər və bütün imperiyanın hər bir əyaləti kimi Türkiyə də Təbrizdən idarə edilirdi. Onlardan sonra hakimiyyətə bir müddət Çobanlılar sahib oldular, amma bu uzun sürmədi və Azərbaycandan idarə edilən, yəni Azərbaycan imperatorluğuna daxil olan bütün torpaqlar digər türk torpaqları kimi Əmir Teymurun əlində keçdi. Çingiz xandan sonra ilk və son dəfə məhz Əmir Teymurun dövründə Turan elləri bir bayraq altında birləşdi və bu böyük hökmdarın ölümü ilə hər şey bitdi.
AZƏRBAYCANDA HÜLAKÜOĞULLARI HAKİMİYYƏTİNİN BƏRQƏRAR OLMASI VƏ ÖLKƏNİN YENİDƏN İMPERATORLUĞA ÇEVRİLMƏSİ
Xlll əsrin əvvəllrində bugünkü Monqolustan ərazisində böyük bir siyasi dəyişiklik baş verdi. Turan (Türküstan) taxt – tacına Çingiz xan (1206 – 1227) sahib oldu və hakimiyyəti ələ keçirər – keçirməz, bütün ətraf türk tayfalarını özünə tabe edərək, əski Turan dövlətini, yəni əsası e.ə. Vll əsrdə Alp Ər Tonqa tərəfindən qoyulmuş Türküstan İmperatorluğunu bərpa eməyə girişdi. Qonşu müsəlman – türk ölkələrində mövcud qeyri – sabitlikdən istifadə edərək, öz zəfər yürüşlərinə başladı. İlk zərbə Xorəzmşahlar dövlətinə dəydi. Xorəzmşah Məhəmməd və oğlu Cəlaləddin Azərbaycana qaçmaq məcburiyyətində qaldılar. Bütün Orta Asiya, ardınca Xorasan, Əcəm İraqı, eləcə də Həmədan tatarların əlinə keçdi.

Çingiz xanın sərkərdələri Cəbi (Cebe) və Subutayın başçılıq etdikləri türk - tatar qoşunları növbə ilə Zəncan, Ərdəbil, Sərab və digər şəhərləri tutaraq, Təbrizə yaxınlaşdılar. Özbək onlarla sazişə girdi və Çingiz xanın hakimiyyətini tanıdı. Beləcə, Azərbaycan yenidən Turanın, yəni Türküsanın tərkib hissəsinə çevrildi. 1221 – ci ildə Yuxarı Aran (bugünkü Gürcüstan) tatarlar tərəfindən ələ keçirilərək, yenidən Azərbaycanın tərkibinə qaytarıldı. Fəqət Özbəyin əhdinə vəfa etməyərək, onlara qarşı çıxması səbəbindən tatarlar Marağanı da tutub yenidən Təbrizə üz tutdular. Təbrizdə Şəmsəddin Tuğranın başçılığı ilə üsyan qalxdı və Özbək Naxçıvana qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Tuğran tatarlarla dil taparaq, şəhər əhalisini cəzalandırılmaqdan qurtardı.

1222 – ci ildə Şirvan da Çingiz xanın hakimiyyətini qəbul etdi. Fəqət tatarların Azərbaycandan çəkilməsi ilə yenidən qarmaqarışıqlıq başladı. Dərbənd tərəfindən ölkəyə soxulan bütpərəst qıpçaqlar ölkəni talan etməyə başladılar. Qəbələni tutub, Gəncəyə qədər irəlilədilər. Fəqət yerli xalq üsyan edərək, onları darmadağın etdi. 1225 – ci ildə xristian qıpçaq – gürcülər növbəti dəfə Gəncəni talan etdilər. Bu azmış kimi, Səlcuqlular imperatorluğunu bərpa etmək istəyən və Marağanı tutan Xorəzmşah Cəlaləddinlə Azərbaycan imperatorluğunu bərpa etmək arzusunda olan, yenidən Təbrizdə möhkəmlənən Özbək arasında rəqabət də şiddətlənməkdəydi. Cəlaləddinlə Özbək arasında baş verən yeddigünlük müharibə sonuncunun məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Sultan Cəlaləddin Təbrizi tutdu. Ardınca isə Gəncə, Beyləqan, Bərdə, Şəmkir və s. Azərbaycan şəhərlərinə sahib oldu. Azərbaycanın idarəçiliyi vəzir Şərəf əl – Mülkə tapşırıldı.

1231 – ci ildə yenidən peyda olan tatarlar Cormoğonun başçılıqı ilə öncə Rey (Tehran) və Həmədanda möhkəmləndilər. Daha sonra isə Təbrizə gəldilər. 1235 – ci ildə Gəncə, 1239 – cu ildə isə Dərbənd onların hakimiyyəti altına keçdi və Azərbaycan əsaslı surətdə Turanın, yəni Türküsanın bir parçasına çevrildi. 1258 – ci ildə Türküstan rəhbərliyi Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xanı (1258 – 1265) Azəbaycana göndərdi. Təbrizə gələn, ardınca da Bağdadı tutaraq, Abbasilər xilafətinin Bağdad mərhələsinə, faktiki olaraq, son qoyan Hülakü xan əski Azərbaycan İmperaorluğunun bütün ərazilərinin hakiminə çevrildi. Beləcə, ölkəmizdə Hülaküoğulları hökuməti bərqərar oldu. Hülakü xandan sonra növbə ilə Abaqa xan (1265 – 1282), Əhməd xan (1282 – 1284) və Arqun xan (1284 – 1291) Azərbaycan taxtına çıxdılar.

Artıq Abaqa xanın dövründən etibarən Hülaküoğulları özlərini müstəqil aparmağa başladılar və onların mərkəzi hakimiyyədən asılılığı formal xarakter daşımağa başladı. Həmin dövrdə Türküsan artıq, faktiki olaraq, federasiyadan konfederasiyaya çevrilmişdi. Çingiz xanın ölümündən sonra onun davamçıları özlərini müstəqil sultanlar kimi aparırdılar. Bu üzdən də Hülakülər tez – tez Cuçi soyundan olan Qızıl Orda xanları ilə çəkişməli və onların Azərbaycana hücumlarını dəf etməli olurdular. İslamı qəbul edən və yerli müsəlman feodalların dəstəyinə arxalanan Əhməd xanın Azərbaycanı tam müstəqil imperatorluğa çevirmək cəhdləri isə bir nəticə vermədi. Onun bu cəhdləri tatar feodallarının üsyan edərək, onu devirmələri və yerinə Arqun xanı hakimiyyətə gəirmələri ilə nəticələndi. Bununla belə, Arqun xan sultanlıq titulunu qəbul etdi və Azərbaycanı müsəqil sələnət, yəni imperatorluq kimi idarə eməyə başladı.

1291 – ci ildə Azərbaycan taxtında Arqun xanı Göyxatu xan (1291 – 1295), onu isə Baydu xan əvəz etdilər. Fəqət Baydu xanın hakimiyyəti bir ildən də az, daha dəqiq desək, sadəcə bir – neçə ay sürdü. O, yerli müsəlman feodallara arxalanan Qazan xan (1295 – 1304) tərəfindən devrildi.

Qazan xan rəqiblərinin müqavimətini qırmaq üçün daxili siyasətində bütünlüklə yerli müsəlman feodalların dəstəyinə arxalanır və tam bir azərbaycançı siyasət yeridirdi. Elə bunun sayəsində də tatar feodallarının törətdikləri iğtişaş, üsyan və qiyamlar tez bir zamanda yatırıldı. Qazan xana qarşı həyata keçirilən sui – qəsd cəhdləri də bir nəticə vermədi. Nəticədə ölkədə sabilik bərpa edildi. Azərbaycan Qızıl Orda (Türküstan) Xanlığı və Misir – Suriya Türk Sultanlığı ilə birlikdə dünyanın üç supergücündən birinə və qüdrətli bir imperatorluğa çevrildi.

Sultan Qazan xandan sonra yerinə Sulan Məhəmməd Xudabəndə (Ölcaytu xan, 1304 – 1316) Azərbaycan imperatoru oldu. Onun dövründə ölkə daha da gücləndi və sabitlik davam etdi. Fəqət onun ölümü ilə hər şey dəyişdi. Beləki, yerinə 12 yaşlı Əbu Səid (1316 – 1335) sultan elan edildi. Onun uşaq olmasından istifadə edən Sulduz hakimi və baş əmir Çoban, faktiki olaraq, hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirməyi bacardı. Bu isə digər əmirlərin və feodallarn narazılığına səbəb oldu. Narazılar Xorasan hakimi əmir Yasavurun başçılığı altında toplanaraq, mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan etdilər. Bu azmış kimi, ölkəyə şimaldan Qızıl Orda (Türküsan), cənubdan isə Misir – Suriya Türk Sultanlığının (mənbələrdə adı “Dövlət ət – Türkiyyə”, yəni “Türkiyə dövləti” adlanır, Osmanlılar XVl əsrdə bu dövlətə son qoyduqdan sonra həmin ada sahib olmuşlar) qoşunları hücuma keçdilər.

Gənc Sultan Əbu Səid himayəçisi Çobanın köməyi ilə bu hücumları dəf etməyi, eləcə də 1319, 1320 və 1322 – ci illərdə baş qaldıran üsyanları yatırmağı və imperatorluğun ərazi bütövlüyünü qorumağı bacardı. 1325 – ci ildə Çobanın Qızıl Orda qoşunları üzərində qazandığı böyük qələbədən sonra onun şöhrəti özünün zirvə nöqtəsinə qalxdı. O özünü sulan kimi aparmağa başladı. Fəqət bu hal sadəcə üç il sürdü. 1328 – ci ildə Əbu Səid digər əmirlərin köməyi ilə onu və tərəfdarlarını hakimiyyətdən uzaqlaşdıra bildi. Çoban edam edildi.

1335 – ci ildə özünü Türküstan (Turan) xaqanı kimi aparan Qızıl Orda xanı Özbək Azərbaycana soxuldu. Təcavüzə son qoymaq üçün Kür sahillərinə gələn Əbu Səid burada sui – qəsdin qurbanı oldu və bununla da Hülaküoğulları hökumətinin tənəzzülü başladı. Hakimiyyət uğrunda bir – biri ilə mübarizəyə girişən şahzadələr Arpa xan (1335 – 1336), Musa xan (1336) və ll Məhəmməd Xudabəndə xan (1336 – 1338) növbə ilə sultan oldular, fəqət hakimiyyətdə uzun müddət qala bilmədilər.

1338 – ci ildə Əmir Çobanın nəvəsi Şeyx Həsən Çobanoğlu Məhəmməd Xudabəndənin qızı Satıbəy Xatunu (1338 – 1340) sultanlıq taxtına oturdub, dövləti onun adından idarə etməyə başladı. Həmin dövrdən etibarən ölkmizdə Hülaküoğullarınn faktiki hakimiyyətinə son qoyuldu. Onlar imperatorluğun formal hakimləri kimi yaşamlarını davam edirdilər.

1340 – cı ildə Satıbəyi taxtdan endirən Şeyx Həsən onun yerinə Süleyman xanı sultan elan etdi. 1344 – cü ildə Şeyx Həsən sui – qəsd nəticəsində həyatını itirdi. Yerinə qardaşı Məlik Əşrəf səltənətin gerçək hakiminə çevrildi. O, Təbrizdə baş qaldıran üsyanı çətinliklə də olsa yatıra bildi və hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün Hülaküoğullarından Ənuşirəvanı (1344 – 1355) səltənət taxtına oturtdu. 1355 – ci ildə isə Ənuşirəvanın əvəzinə Həsən xanı sultan elan etdi.

Çobanoğullarının özbaşnalığından cana doyan feodallar Aran hakimi Qazi Məhiyyəddin Bərdəli və Şirvanşah Kavusun başçılığı ilə Məlik Əşrəfə qarşı çıxdılar və Qızıl Orda xanı Canıbəyi Azəbaycana dəvət etdilər. 1357 – ci ildə böyük qoşunla Azərbaycana gələn Canıbəy Məlik Əşrəfi həbs edərək edam etdirdi. Oğlu Bərdibəyi Azərbaycan səltənətinin hakimi təyin etdi və ölkəsinə geri döndü. Fəqət Bərdibəyin Azərbaycandakı hakimiyyəti cəmi 2 ay çəkdi. 2 ay sonra o, atasının ölüm xəbərini eşidib geri qayıtdı. Faktiki hakimiyyət yenidən Çobanoğullarının əlinə keçdi. Fəqət bu sülalədən olan Əxicuq hakimiyyəti sadəcə 1 il qoruya bildi.

1358 – ci ildə Çobanoğullarna qarşı müharibəyə başlayan Cəlairoğulları əmiri Şeyx Üveys (1359 – 1374) bu sülaləyə qalib gəldi, fəqət o da hakimiyyəti əlində saxlaya bilmədi. Hakimiyyət yenidən, müvəqqəti olaraq, Əxicuğun əlinə keçdi. Şeyx Üveys isə Bağdada çəkilmək məcburiyyətində qaldı. 1359 – cu ilin payızında isə fars vilayətinin əmiri Məhəmməd Müzəffər Yəzdi səltənətin paytaxtını, yəni Təbrizi tutdu. Amma hakimiyyədə möhkəmlənə bilmədi. 1 həftə sonra şəhəri tərk etməli oldu. Buna səbəb Şeyx Üveysin paytaxta növbəti həmləyə hazırlaşması xəbəri oldu. Bir müddət sonra Təbrizə daxil olan Şeyx Üveys, nəhayət ki, istəyinə nail ola bildi. O, səltənət taxtına sahib oldu, tez bir zamanda bütün əmirləri, eləcə də şirvanşahı (1367) özünə tabe etməyi və səltənətdə hüzuru bərpa edərək, mərkəzi hökuməti möhkəmlətməyi bacardı. İmperatorluğun mədəni və iqtisadi həyatında canlanma baş verdi. Lakin ondan sonra imperatorluq taxt - tacını qəbul edən oğlu Sultan Hüseynin (1374 – 1382) dövründə mərkəzdənqaçma meylləri və hakimiyyət çəkişmələri yenidən gücləndi.

1376 – cı ildə Şiraz hakimi Şahşüca Cəlairoğulları üzərində qələbə çalaraq Təbrizə daxil oldu, amma 1 il sonra Sultan Hüseyn səltənətin paytaxtını azad edə bildi. Tez bir zamanda üsyanları yatıran, qaraqoyunlu Bəhram Xacə və Qara Məhəmmədi ram etməyi bacaran sultan 1378 – ci ildə Bağdad əmirlərini də məğlub etdi. 1381 – ci ildə isə Şahşüca üzərində qələbə çaldı. Fəqət 1382 – ci ildə Muğan və Arandan böyük qoşun toplayaraq Təbrizə hücuma keçən Cəlairoğlu Sultan Əhmədlə (1382 – 1410) döyüşdə öldürüldü. Paytaxtı ələ keçirən Əhməd sultanlıq taxt – tacına sahib oldu.

Sultan Əhmədin hakimiyyəti dövründə də vəziyyət dəyişmədi. əksinə, hakimiyyət uğrunda mübarizə daha da gücləndi. Sultanın qardaşı, Sultaniyyə hakimi Bəyazid özünü sultan elan edərək, Təbriz üzərinə hücuma keçdi. O, şəhəri almağı bacarsa da, onu əlində saxlaya bilmədi. Belə olan halda, Şirvanşah Huşəng araya girdi və qardaşları barışdırdı və səltənət bir müddət iki qardaş tərəfindən birlikdə idarə edildi. Amma bu, uzun sürmədi. Sulan Əhməd tez bir zamanda hakimiyyətini bərpa etdi. Onun hakimiyyətinin son illəri Azərbaycan səltənəini ələ keçirməyə çalışan Toxtamış və Teymurun hücumları şəraitində keçdi.

1386 – cı ildə Azərbaycan imperatorluğuna son qoyuldu və sonrakı illərdə onun bütün ərazisi hissə - hissə Türküstan (Turan) dövlətinə qatıldı. Çingiz xandan sonra bütün türk torpaqlarını sonuncu dəfə vahid Turan (Türküsan) dövləti şəklində birləşdirməyi bacaran Teymurun ölümündən sonra Turan dövləti birdəfəlik tarixin arxivinə gömüldü və bu dövlətin parçaları üzərində yenidən fərqli – fərqli türk imperatorluqları bərpa edildi ki, onlardan biri də Azərbaycan səltənəti idi.