Bibliyografya : 8 el-mevahibu'1-ledunnlyye 8

MEVZU

On kategoriden bivi, bir Önermede yüklemin öznesi ve konusu, her türlü sureti kabul yeteneğine sahip ilk madde anlamında mantık ve felsefe terimi.

Arapça vaz' kökünden gelen mevzu' kelimesi, üzerinde düşünülen ve söz ko­nusu edilen rnaddî-manevî her şey. her olay, duyularla algılanan ve işaretle gös­terilen her nesne için, ayrıca ağızdan çı­kan bir kelimenin anlam olarak karşılığı­nın bulunduğunu ifade etmek üzere kul­lanılmaktadır.

Mantık terimi olarak mevzu iki farklı anlamda geçer.

1. On kategoriden biri olan cevherin konumunu, onun ne durumda bulunduğunu belirten terimdir. Meselâ Ahmet cevher olarak alınırsa onun ne ko­numda olduğu sorusuna "ayaktadır" veya "oturuyor" yahut "yatıyor" şeklindeki ce­vaplar ya da konum bildiren daha başka nitelikler cevherin mevzuunu belirtir. Bu anlamda mantık metinlerinde mevzuun yerine vaz1 veya nusbe terimleri de kulla­nılmaktadır. ⁶⁶⁴

2. Bir önerme ister tümel (küllî) ister tikel (cüzi) ister olumlu (mucibe) ister olumsuz (salibe) olsun onda iki terim bulunmak zorunda­dır; bunlardan birine mevzu (konu, özne), diğerine mahmul (yüklem) denir. Nitekim, "Ahmet kâtiptir" önermesinde Ahmet mevzu yani nitelikleri ve özellikleri taşı­yan, kâtip ise ona yüklenen, onu niteleyen konumundadır. Şu halde mevzu başka bir şeyle nitelenendir; ancak niteleyen nitelenene ait olabileceği gibi olmayabilir de. Meselâ. "İnsan canlıdır" veya, "İnsan taş değildir" önermelerinde olduğu gibi.⁶⁶⁵ Bir Önermede bu­lunması gereken bu iki terim arasındaki ilişki felsefede cevher-araz, kelâmda sıfat-mevsuf, nahivde mübtedâ - haber. fıkıhta mahkûmun bih- mahkûmun aleyh, belagatta müsned-müsnedün ileyh te­rimleriyle ifade edilmektedir; günümüz­de İse buna konu-yüklem veya özne -yük­lem ilişkisi denilmektedir.

Felsefe terimi olarak mevzu dar mâna­da, "henüz güç (potansiyel) halindeki şe­kilsiz maddenin herhangi bir görünümle (suret) ortaya çıkması, şekle bürünmesi ve formun taşıyıcısı" anlamına geldiği gibi geniş mânada "maddenin uğradığı fizikî, kimyevî, biyolojik her türlü değişim ve dö­nüşümün üzerinde gerçekleştiği mahal" anlamına da gelmektedir. İbn Sînâ'ya gö­re herhangi bir şey kendinde bulunma­yan bir gelişmeyi ve bir olguyu kabul et­me özelliği taşıyorsa buna heyûlâ, eğer o gelişme ve olguyu bizzat üzerinde bulun­duruyorsa buna da mevzu denir. ⁶⁶⁶Bütün bunlardan sonra mev­zu, nitelikleri ve arazları üzerinde taşıyan. maddedeki her çeşit değişimi yüklendiği halde değişmeyen ve kendi kendine var olan bir şey yani cevherdir.

Bibliyografya :

Tehânevî. Keş$âf(Dahrûc), II, 1670;Fârâbî, Kitabü't-Kıyâs {ei-Manük Hnde'l-Fârâbî içinde, nşr. Refîkel-Acem], Beyrut 1986,11,71,103,121; a.mlf., Kitâbü'l-Hurûfinşr Muhsin Mehdî). Bey­rut 1970, s. 179; İbn Sînâ. eş-Şifâ1 el-Mantık (3), s. 13, 34; a.mlf.. eş-Şİfâ* el-İlâhiyyât (1), s. 182; a.mlf.. ei-Hudûd {et-Muştalatıâtü'l-felse-ficinde'i-ıArab içinde, nşr. Abdülemîrel-A'sem], Kahire 1989, s. 245; Hârizmî, el-Hudûdü'i-fel-sefîyye [a.e. içinde), s. 218-219; Seyfeddin el-Âmidî, Kitâbü'l-Mübin (a.e. içinde), s. 322; Ce-mîl Salîbâ, el-Mu'cemü'l-felserı, Beyrut 1982, II, 446; Ferîd Cebr v.dğr.. Mevsü'atü muştalahâü cilmi'i-mantık 'inde'l-'Arab, Beyrut 1996, s. 1040-1045; Cîrâr Cifıâml, Meusü'atü muştala-hâti'l-felsefe 'İndz'l-'Arab, Beyrut 1998, s. 891-893.

Mahmut Kaya

el-MEVZUAT

Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin (ö. 597/1201) hadis dîye uydurulan rivayetlere dair eseri.

Müellif eserinin mukaddimesinde ha­dis diye uydurulan rivayetleri talebeleri­nin arzusu üzerine bir araya getirmeye karar verdiğini, devrin fakihlerinin dinî hükümlerde mevzu haberleri kullanma­larının ve kıssaciların bunları hadismiş gi­bi rivayet etmelerinin de bu kararda et­kili olduğunu söylemiş, eski âlimlerin sa­hih ve zayıf haberleri birbirinden ayırma­larına rağmen sonraki nesillerin onların eserleriyle yetinen taklitçiler durumuna düştüğünü belirtmiştir. Ayrıca müslü-manların hadisleri nakletmek suretiyle dini korumadaki sorumluluklarından, ha­dislerin sıhhat bakımından derecelerin­den, İyi niyetli kimselerin hadis rivayetin­de yaptığı hatalardan, bilerek hadis uydu­ranların maksatlarından ve kıssacıların konuya etkilerinden söz etmiş, daha son­ra, "Kim benim ağzımdan bilerek hadis uydurursa cehennemdeki yerine hazır­lansın" mealindeki hadisin rivayetlerine geniş yer ayırmış, müdelles ve münker rivayetler konusuna girmiş, eserinde ke­sinlikle mevzu olan rivayetleri derlediğini, uydurma olduğu ilk bakışta anlaşılan bir­çok haberi ise almadığını söylemiştir.

Konularına göre düzenlenen eser "Kitâ-bü't-Tevhîd" ile başlamış olup iman, ilim, salât gibi elli bölümde muhtelif bablar ve fasıllar altında 1850 kadar haber incelen­miştir. Haberlerin önce senedi ve metni verilmiş, ardından senedde yer alan râvi-lerden kusurlu olanların durumu açıklan­mış, yer yer metin tenkidi yapılmıştır. Kitapta tenkit edilen haberler özellikle Ukaylî'nin ed-Du'a/âY İbn Hibbân'ın Ki-tâbü'l-Mecrûhîri'ı, Taberânî'nin Mu1-cem'leri. İbn Adî'nin ei-Kdmii'i, Ebü'l-Feth el-Ezdî'nin ed-Dıfafâ'ı, Dârekutnî'-nin el-Fevtfidü'1-efrâd, el-Mü3teiif ve'l-muhtelif ve es-Sünen'i, İbn Şâhîn'in eserleri, Hâkim en-Nîsâbûrî'nin Târihu Nîsâbûr'u ve diğer eserleri, İbn Merdû-ye'nin eserleri, Ebû Nuaym'ın Hilyetü'l-evliyâ3, Târihu İşbahân ve diğer eser­leri, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki ve Ha-tîb el-Bağdâdî'nin eserleri ve Cûzekânî'-nin el-Ebâtîl ve'1-menâkîr ve'ş-şıhâh ve'1-meşâhîfi başta olmak üzere birçok kaynaktan derlenmiş olup bunların ten­kidi sırasında Yahya b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Ebü'l-Hasan el-İcIÎ, Ebû Zür'a er-Râzî, Nesâî, İbn Hibbân, İbn Adî, Dâre-kutnî ve Hatîb el-Bağdâdîgibi âlimlerin görüşlerinden faydalanılmıştır.

Müellif, eserine aldığı rivayetlerin uy­durma olduğundan şüphe etmemekle beraber birçok hadis âlimi zayıf, hasen, hatta bazı sahih hadisleri de mevzu kabul ettiğini ileri sürerek onu eleştirmiştir. Bilindiği kadarıyla İbnü'l-Cevzî'yi bu ko­nuda önce İbnü's-Salâh eş-Şehrezûrî suç­lamış, daha sonra Bedreddin İbn Cemâa,

Ebü'1-Fidâ İbn Kesir, İbnü'l-Mülakkın ve Ömer b. Raslân el-Bulkinî gibi âlimler de Şehrezûrî'nin görüşlerine katılmıştır. İb­nü'l-Cevzî'nin, seneddeki râvilerden biri­nin zayıflık veya yalancılıkla itham edil­mesine aldanıp o hadisin başka bir tarik­ten gelip gelmediğini araştırmaması, bu yanılgının önemli sebeplerinden biri ola­rak kabul edilmiş; uydurma denecek ka­dar zayıf rivayetleri derlediği el-cİlelü '1-mütenâhiye fi'1-ehâdîşi (ahbari)'1-va­hiye adlı eserindeki birçok rivayeti eî-Mevzû'âfta da zikretmesi ise onun dik-katsizliğiyie açıklanmıştır. Süyûtî'ye göre eserde mevzu sayılmaması gereken 300 kadar hadis vardır. Bunlardan biri Şcıh'ih-i Müslim'de, biri Hammâd b. Şâkir'in riva­yeti olan Şahîh-i Buhârîde, otuz sekizi Ahmed b. Hanbel'in eZ-Müsned'inde, do­kuzu Ebû Davud'un es-Sünen'inde, otuzu Tirmizî'nin el-Câmicu'ş-şahîh"ınüe, onu Nesâfnin es-Sünen'inde, otuzu İbn Mâ-ce'nin es-Sünen'inde, altmışı da Hâkim en-Nîsâbûrî'nin eJ-M üste dreninde yer almıştır. ⁶⁶⁷Zehebî'ye göre bir hadisin diğer tariklerini araştır­madan bir rivayetteki bazı zayıf ve yeter­siz râvilere veya bir râvisi hakkındaki yetersiz tenkitlere bakarak onun uydurma olduğunu söylemesi, İbnü'l-Cevzî'nin, ha­dislerin sahihini sahih olmayandan ayır­ma konusunda yeterli bilgisi bulunmadı­ğını göstermektedir. Nitekim bu eserin muhtelif nüshaları arasındaki farklar göz önüne alındığında bu tür rivayetlerin ya iki defa yazıldığı veya müellifin sonraları esere önemli ilâveler yaptığı anlaşılmak­tadır.⁶⁶⁸

Eser ilk defa el-Mevzû'ât adıyla Ab-durrahman Muhammed Osman ⁶⁶⁹ tarafından, daha sonra ise sekiz yazma nüshasına dayanılarak eî-Mevzû'ât mine'l-ehâdîşi'l-meTİû'ât adıyla Nûreddin Boyacılar ⁶⁷⁰ tarafından yayımlanmış, bu neşre daha sonra eklenen fihrist cildinde rivayetler alfabetik olarak gösterilmiş, ay­rıca tenkit edilen râviler hakkında eserin çeşitli yerlerinde kullanılan ifadeler bir araya getirilmiştir. İbnü'l-Cevzî ve eseri hakkında Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye en-Nedvî el-İmâm İbnü'l-Cevzî ve ki-tâbühû el-Mevzûcât adıyla bir doktora çalışması yapmıştır.⁶⁷¹

Kitâbü'l-Mevzû'ât'ı tenkit etmek maksadıyla kaleme alınan eserlerin baş-lıcaları şunlardır: Zeynüddinel-lrâki, el-Kelâm cale'l-ehâdîşi'îîetî tüküllime iî-hâ bi'l-vaz ve niye îî Müsnedİ'

1. İmâm Ahmed. İrâki bu risalesinde Ahmed b. Hanbel'in el-Müsned'inde olup İbnü'l-Cevzî'nin tesbit edemediği dokuz hadisin de mevzu olduğunu ileri sürmüştür. İbn Hacer el-Askalânî hocasının bu eserini eJ-Kavlü'l-müsedded'me almış ve burada­ki hadislerden bir kısmını savunmuştur. ⁶⁷²

2. İbn Hacer el-As­kalânî, el-Kavlü'1-müsedded fi'z-zebbi 'an Müsnedi Ahmed ⁶⁷³ İbnü'l-Cevzfnin Ahmed b. Hanbel'in el-Müsned'inde mevzu oldu­ğunu ileri sürdüğü hadislerden on beşi­nin mevzu olmadığını ispat etmek üzere kaleme alınmıştır. Onun bu konuda et-Ta'lîk Cale'l-Mevzûcât li'bni'l-Cevzî (Ta'-akkubât 'ale'l-Meuzû'ât) adlı bir çalış­ması daha vardır.

3. Süyûtî, el-Kavlü'l-müsedded ve zeylühû 'aleyh. Müellif, İbn Hacer el-Askalânî'nin adı geçen eseri­ne yazdığı bu zeyilde el-Müsned'de mev­zu olduğu söylenen diğer on beş hadisi savunmuş, daha sonra eî-Kavlü'1-mü-sedded ve zeyillerinde bulunan hadisleri el-Kavîü'1-hasenfi'z-zebbi'ani's-sünen adlı kitabında toplamış, onlara birkaç rivayet daha ekleyerek mevzu olmadığı belirtilen 120'den fazla hadisi bir araya getirmiştir.

4. Süyûtî, el-Le'âli'1-maş-nû'a ü'l-ehâdîsi'l-mevzû''a.⁶⁷⁴ İbnü'l-Cevzî'nin pek çok zayıf hadisi, hatta bazı sahih ve hasen rivayetleri almasın­dan dolayı onun yanıldığı noktaları ortaya koymak İçin kaleme alınmıştır. el-Mevzûcât'\n tertibini koruyan Süyûtî eleştire­ceği haberi senediyle birlikte kısaltarak almış, o rivayet hakkında İbnü'l-Cevzî'nin tenkidini verdikten sonra kendi eleştiri­sini de eklemiştir. Eseri Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed el-Hureyşî el-Fâsî'nin ihtisar et­tiği zikredilmiştir.⁶⁷⁵ Ra'dŞemseddinel-Kîlânî de kitap üzerinde el-Ehâdîşü'l-mevzû''a: Sittü m?e hadîs müntekât mine'I-Lecâ-li'l-maşnûca adlı bir çalışma yapmıştır⁶⁷⁶. Riyâz Abdullah Abdülhâdî Kahire 1352 baskısını esas alarak esere ed-Dürerü'l-mecmûca bi-tertîbi ehâdî-şi'1-Le'âli'l-maşnû'a îi'1-ehâdîşî'l-mev-zucq adıyla bir fihrist hazırlamıştır. ⁶⁷⁷

5. Süyûtî, Zeylü'l-Le'ûli'l-maşnû'a.⁶⁷⁸ Bu kitap, başlığı­nın yansıttığı gibi el-Le'âîi'1-maşnû'a'-nın devamı mahiyetinde olmayıp İbnü'l-Cevzî'nin ei-Mevzûcdf a almadığı, genel­likle tarih ve tabakat türü eserlerde ge­çen bazı uydurma rivayetlerin yine onun tertibine uygun olarak senedleriyle bir araya getirilip tenkitli veya tenkitsiz ola­rak iktibas edilmesinden ibarettir.

6. Sü-yûtî, en-Nüketü'1'bedî'ât'ale'l-Mev-zöcdnnşr. Âmir Ahmed Haydar, Rivayetleri çeşitli tarik ve şâ-hidleriyle birlikte ele alan bu eser, Süyû-tî'nin mevzu hadislere dair çalışmalarının en hacimlisidir. Müellif bu eserini, sene­dinden sahâbî dışındaki râvileri hazfede­rek et-Tcfakkubât Kale'l-Meviû'ât ⁶⁷⁹ adıyla ihtisar et­miş, burada mükerrerleriyle birlikte 343 hadisi savunmuş veya eleştirmiştir.

7. Ebü'l-Hasan İbn Arrâk, Tenzîhü'ş-şerFa-ti'l-merfûca 'ani'l-ahbâri'ş-şenî'ati'l-mevztfa. AbdülvehhâbAbdüllatîf-Abdullah Muhammed es-Sıddîk.⁶⁸⁰ İbn Arrâk, Sûyûtî'nin zikredilen eserlerini ihtisar ederek954'te (1547) tamamladığı bu ça­lışmasını Kanunî Sultan Süleyman'a tak­dim etmiştir. Kitabın mukaddimesinde mevzu hadisin tarifi, nasıl tanınacağı ve hükmü üzerinde durulmuş, "men keze-be'aleyye" hadisi hakkında İbnü'l-Cevzf-nin derlediği bilgiler özetlenmiş, hadis uyduranlar genel özellikleriyle tanıtılmış ve adları alfabetik bir liste halinde verile­rek kısa tenkitleri yapılmıştır (I, 19-33). el-Lecâii'/-maşnû Vnın tertibine uygun biçimde kaleme alınan eserde genellikle önce İbnü'l-Cevzrnin mevzu sayıp Sûyû­tî'nin itiraz etmediği, ardından İbnü'l-Cevzî'nin mevzu kabul ettiği, fakat Süyû-tî'nin ona katılmadığı, daha sonra da İb­nü'l-Cevzrnin eserinde bulunmayıp Süyû-tfnin tesbit ettiği haberler zikredilmiştir. Sâlİh Ma'tûk kitap üzerinde et-Tezkire-tü'I-meşfû'a fîtertîbi ehâdîsi Tenzîhi'ş-şer?ati'l-merfûca adıyla bir çalışma yap­mıştır.⁶⁸¹

Kîtâbü'l-Mevzû'ât birçok defa ihtisar edilmiştir. Eserin 14 Zilhicce 626'da ⁶⁸²tamamlanan, fakat kimin tarafından yapıldığı bilinmeyen el-Muk-tedab min Kitabi'1-Mevzû ât mine'l-ehâdîşi'I-merfu'ât adlı bir muhtasarı Sa-raybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'n-de ⁶⁸³ bulunmaktadır.⁶⁸⁴ Abdullah b. Muhammed b. Selim b. Dâvûd b. Yûsuf en-Nevâcî'nin 748'de (1347) kaleme aldığı Muhtaşaru Mevzû'âti İbni'l-Cevzî adlı eserin bir nüshası da aynı kütüphanede kayıtlıdır.⁶⁸⁵

Kitâbü'l-Mevzû'ât üzerine yapılan muhtasarların en önemlisi, Zehebî'nin991 rivayeti ihtiva eden Telhîşu Kitabi'1-Mevztfât adlı çalışmasıdır ⁶⁸⁶ Zehebî, Tertîbü'l-Mevzû'ât diye de anılan eserine Kitâ-bü'1-Mevzû'ât'tahs rivayetlerin bir kıs­mını almamış, İbnü'l-Cevzî'nin hadisler hakkındaki tenkitlerini ihtisar etmek ye­rine onları kendi üslubuyla kısaca vermiş, bazan da hiçbir eleştiride bulunmamıştır. Zehebî ayrıca Ehâdîş muhtâre min Mev-zû'âti'l-Cevrekönî (Cûzekânî) ve'bnî'î-Cevzîadlı çalışmasında ⁶⁸⁷doksan dokuz rivayeti bir araya ge­tirmiştir. Bedr b. Selâme'nin Muh­taşaru Mevzû'âti İbni'l-Cevzî adlı ese­rinin Ebû Zer el-Halebî'nin hattıyla olan bir nüshası Halep'te et-Tekyetü'1-İhlâsiy-ye'de bulunmaktadır. ⁶⁸⁸Kitabı Fir-kâh ve ed-Dürerü'l-maşnû^ât fi'1-efyâ-dîşi'l-mevzû'-ât ismiyle Seffârînî de ihti­sar etmiş, İbn Kayyim el-Cevziyye'nİn el-Menârü'l-münîf fi'ş-şahîl. ve'z-zctîi adlı eserinin de Kitâbü'l-Mevzû'at'm muhtasarı olduğu ileri sürülmüştür.⁶⁸⁹

Bibliyografya :

İbnü'l-Cevzî. et-MeozCtcât mine'l-ehâdîşi'l-mer-fûıât (nşr Nureddin Boyacılar!, Riyad 1418/ 1997, I-1II; İbnü's-Salâh, Mukaddİmetu Ibni'ş-Şalâfy (nşr. Âişe Abdurrahman], Kahire 1411/ 1990, s. 279; ibn Hacer el-Askalânî. el-Kaülü'l-müsedded, Haydarâbâd-Dekken 1319;Süyûtî. Tednbü'r-râül[nşr. AbdülvehhâbAbdüllatîf), Ka­hire 1379/1959, [, 278-281; a.mlf.. et-Ta'akku-bât 'ale'l-MeuZû'ât, Hindistan 1303, s. 60; İbn Arrâk, Tenzîhü'ş-şerfa, l-ll; Brockelmann, GAL Suppl., I, 917; Kasım Dobraca. Katalog Araps-kih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1963.1, 310-311, 343-344; AbdülhamTd el-Alûcî. Mü'ellefâtü İbni'l-Ceozî, Bağdad 1385/1965, s. 145-146; Ömer b. Hasan Osman Fellâte, ef-Vaz1 /î7-hadış, Dımaşk-Beyrut 1410/1981, 111,455-476, 479-480; M. Yaşar Kandemir, Mevzu Ha­disler, İstanbul 1997, s. 142-146, 154-160; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, MMİADm., VM (1928], s. 369; H. Yunus Apaydın, "İbn Kayyim el-Cevzİyye", DİA, XX, 121.

M.Yaşar Kandemir