Bibliyografya : 8 İBNÜ'l-kasim 8

İBNÜ'L-MÜNECCA

Ebü'l-Berekât Zeynüddîn el-Müneccâ b. Osman b. Es'ad b. el-Müneccâ ed-Dımaşkî (ö. 695/1296) Hanbelî fakîhi.

10 Zilkade 631 (7 Ağustos 1234) tarihin­de DımaşK'ta doğdu. Büyük dedesine nis-betle İbnü'l-Müneccâ diye tanındı. Çoğun­luğu Halep yakınlarındaki Maarretünnu'-mân mevkiine yerleşen Tenûh kabilesin­den olduğu İçin Maarrî ve Tenûhî nisbeleriyle de anılır. Dedesi Es'ad ile amcası Şemseddin Ömer Harran'da kadılık yap­mıştır. Babası İzzeddin Osman da hadis ve fıkıh öğrenimi görmüş, pek çok vakfın kurulmasına öncülük etmiştir. Ebü'l-Ha-san İbnü'l-Mukayyir, Ca'fer el-Hemedânî ve Ebü'l-Ganâim Emînüddin Salim b. Ha­san b. Hibetullah'ın ders halkasına katı­lan İbnü'l-Müneccâ, Alemüddin es-Sehâ-vî ve İbn Mesleme gibi âlimlerden hadis dinledi. Kemâleddin et-Tiflîsî'den fıkıh usulü. İbn Mâlik et-Tâî'den nahiv dersleri aldı. Fıkıh, usûl-İ fıkıh, kelâm, tefsir, nahiv sahalarında yetişti ve Dımaşk'ta Hanbelî mezhebinin otoritesi haline geldi. Telif, öğretim ve fetva faaliyetleriyle meşgul oldu. Otuz yıl boyunca Emeviyye Camii'n-de, ayrıca Hanbeliyye ve Sadriyye medre­selerinde ders verdi. Takıyyüddin İbn Tey-miyye, İbnü'l-Attâr. Yûsuf b. Abdurrah-man el-Mizzî, Birzâlî, Takıyyüddin Abdul­lah b. Muhammed b. Ebû Bekir ez-Zerîrânî gibi âlimler onun talebeleri arasında yer alır. İbnü'l-Müneccâ 4 Şaban 69S'te (7 Haziran 1296) Dımaşk'ta vefat etti ve Kâ-siyûn'daki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri.

1. el-Mümüc şerhu'1-Mu.knf. Muvaffakuddin İbn Kudâme el-Makdisî'-nin Hanbelî fıkhına dair eserinin şerhi­dir. Dört ciitten ibaret olan kitabın II. cil­di Chester Beatty Library'de ⁶⁴⁰ diğer ciltleri ise Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde ⁶⁴¹ kayıtlıdır. Bir nüshası da Dârü'1-kü-tübi'z-Zâhiriyye'de bulunmaktadır.⁶⁴²

2. Şerhu'l-Mahşûl. Fahreddin er-Râzî'nin usûl-i fı­kıhla ilgili eserinin şerhi olup tamamlan­mamıştır.

3. Tefsîrü'I-Kurbânı'!-Kerîm.

Bibliyografya :

Zehebl. Düvetü'l-İslâm, Beyrut 1405/1985, s. 391; Kütübî, Fevâlü'l-Vefeyât, II, 263; IV, 82; Ebü'l-Mehâsin ei-Hüseynî, Zeylü Tezktretİ't-huf-/a?(nşr. M. Zahid el-Kevserî], Dınıaşk 1347, s. 92; İbn kesîr. et-Bidâue, XIII, 345; İbn Habîb el-Halebî, TezkireLü'n-neb'th fî eyyâmi'l-Manşûr ue benîh (nşr. M. Muhammed Emîn], Kahire 1976, I, 190-191; İbn Receb, ez-Zeyt'alâ Taba-kâU'L'Hanâbile, Kahire 1372/1952-53, II, 332-333; Makrîzî, es-Sülük, 1/3, s. 817; İbn Tağrî-berdî, en-Nücûmü'Z'Zâhire, VIII, 77-78; Burhâ-neddin İbn Müflih. el-Makşadü't-erşed{nşr. Ab-durrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/ 1990, III, 41 -42; Nuaymî, ed-Dârİs fî târihi't-me-dârfs(nşr. Ca'ferel-Hasenî). Kahire 1988,11,73, 120-121; Ebü'l-Yümn el-Uleymî, ei-Menhecü'l-ahmed{nşT. Abdüikâdirel-Arnaût v.dğr], Beyrut 1997, IV, 81, 241, 245, 347-348; Dâvûdî. Taba-katü'l-mûfessirin, II, 334-336; İbnü'l-imâd, Şe-zerât,\I, 433; Brockelmann. GALSuppl.,1, 688; A. J. Arberry. The Chester Beatty Lİbrary, A Handiist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1955, VI, 50; VII, 44; Karatay, Arapça Yazma­lar, II, 739-742; Abdullah b. Ali es-Sübey'î, ed-Dürrü 'l-münaddad fî esmâ'ı kütübi mezhebl'l-İmâm Ahmed (nşr. Câsim b. Süleyman Füheyd ed-Devserî). Beyrut 1410/1990, s. 39.

İBNÜ'L-MÜNECCİM

Ebû Ahmed Yahya b. Alı b. Yahya b. Ebî Mansûr (ö. 300/912) Edebiyat tarihçisi, kelâm âlimi ve mûsiki nazariyatçısı.

241'de (855) Bağdat'ta doğdu. Astro­nomi, matematik ve mûsiki başta olmak üzere çeşitli alanlarda birçok ilim adamı ve sanatkâr yetiştiren İran asıllı Münec-cimoğullan ailesine mensuptur. Büyükba­bası Yahya b. Ebû Mansûr el-Müneccim. Beytülhikme'nin seçkin âlimlerinden olup Halife Me'mûn'un astrologuydu. Mûsiki üstadı İshakel-Mevsılî'nin talebesi olan babası şairliğinin yanında çeşitli ilim ve sanat dallarında da söz sahibiydi.

İbnü'l-Müneccim Öğrenimine babası­nın yanında başladı. Aile çevresindeki ilim adamlarından da istifade etti. Kaynaklar­da, babasının bütün ilmini çocuklarının en kabiliyetlisi olan İbnü'l-Müneccim'e ak­tardığını söylediği belirtilmektedir. Ede­biyat, fıkıh, kelâm ve mûsiki sahalarında kendisini yetiştirerek bu konularda dev­rinin en ünlü kişileri arasına giren İbnü'l-Müneccim. babası ve dedesi gibi uzun yıl­lar Abbasî halifelerinin nedimligini yaptı. Mütevekkil-Alellah'ın oğlu Muvaffak-Billâh Talha'nm hizmetinde nedimliğe başla­yarak bu görevi Mu'temid-Alellah, Mu'ta-zıd-Billâh ve Müktefî-Billâh dönemlerin­de de sürdürdü. Bazı kaynaklarda onun Muktedir-Billâh'ın da (908-932) nedimi olduğu kaydedilmektedir. İbnü'l-Münec­cim 13 Rebîülevvel 300 (28 Ekim 912) ta­rihinde Bağdat'ta vefat etti.

Eski Arap mûsikisi ekolünün nazariyat çıian arasında önemli bir yeri olan İbnü'l-Müneccim aynı zamanda edebiyatçı ve Mu'tezilî kelâm âlimidir. Yâküt el-Hamevî onun edebiyat dünyasının parlak bir yıldı­zı, Merzübânî ise zamanının en üstün şa­iri olduğunu söyler. Özellikle Halife Mu'ta-zıd ve Müktefî'nin huzurunda söylediği şiirlere birçok mecmuada rastlanmakta­dır. İbnü'l-Müneccim'in kelâmî görüşlerini benimseyen bir grubun bulunduğu, bu grubun Halife Müktefî'nin de katıldığı toplantılarına Bağdat'ın önemli âlim ve ilâhiyatçılarının İştirak ettiği bilinmekte­dir. Tarih, kelâm ve tefsir âlimi Muham-med b. Cerîr et-Taberî onun öğrencilerindendir. Çeşitli ilim dallarındaki üstün bilgisi yanında Grek dili ve kültürüne de vâ­kıf olması. İbnü'l-Müneccim'in çok yönlü kişiliğini göstermesi bakımından önemli­dir.

İbnü'l-Müneccim. Arap mûsikisi icracı­larının teoriye ve teorisyenlere önem ver­medikleri bir dönemde yaşamış en büyük mûsiki nazariyatçılanndandir. Dönemin bazı müellifleri gibi mûsikiyi sadece teo­riler bütünü olarak ele almamış. İshak el-Mevsılî ve İbn Hurdâzbih gibi aynı zaman­da pratik olarak da işlemiştir. İbnü'l-Mü­neccim. İshak el-Mevsılî'nin mûsiki siste­miyle yetinmemiş, bundan hareketle yeni bir ses ve nota sistemi ortaya koymuş­tur. Grekler'in sekiz notalı sistemiyle eski Arap ekolünün on sekiz notalı sistemleri birbirinden tamamen farklı olduğu gibi Kindi, İbn Sînâ, İbn Zeyle'nin Grek sistemi üzerinde yoğunlaşan çalışmalara da yerli pratik sanattan oldukça uzaktı. Nağme sayısı İbnü'l-Müneccim'in sisteminde de İshak'ın sisteminde olduğu gibi ondur. İs-hak'ın sisteminde ilk ses udun mesnâ te­linin boş (açık) vurulrnasryla elde edilen sestir. İshak, ud telleri üzerinde mecra adını verdiği, seslerin kaynağı olan vustâ (orta parmak) ve bınsır (yüzük parmağı) adlı iki perde akımı tesbit etmiştir. İs-hak'a ve onun metodunu takip edenlere göre gerek udda gerekse üflemeli enstrü­manlarda bu on sesten fazlası yoktur. İb­nü'l-Müneccim'e göre nağmeler arasında uygun düşen yerlerde, kulağın hoşlandığı şekilde gerçekleşmesi gereken birbirine uyumlu geçişler sayesinde mûsiki eser­leri melodik açıdan daha güzel bir şekil alacaktır. İbnü'l-Müneccim'in ve onu ta­kip eden nazariyatçıların ortaya koyduk­ları görüşler daha sonra gelişecek olan mûsiki nazariyatının temelini teşkil et­miştir.

Eserleri.

1. Risale fi'1-mûsîkâ. İbnü'l-MüneccinYin günümüze ulaşan tek eseri­dir. Arap mûsikisi nazariyatına dair olan kitap. Arap musikişinası ve mûsiki naza-riyatçisi İshak el-Mevsılî'nin görüşleri doğrultusunda müellifin fikirlerini ihtiva eder. Halife Mu'tazıd- Billâh'a ithaf edilen eser, eski Arap ekolüne ait müzikal sis­tem üzerine yazılmış en eski monografi­dir. İsfahânî, Kîtâbü'l-Eğânî'sinde mü­zik terimlerini açıklarken bu kitabı esas almıştır. Eserin tesbit edilen iki nüsha­sından biri Hindistan Râmpûr'daki Rızâ Râmpûr Kütüphanesi'nde ⁶⁴³ diğeri Londra'da-ki British Library'dedir.⁶⁴⁴ Risale fi'l-mûsîkâ'da. özel­likle Arap mûsikisi ekolü ile Grek felsefe­sini şerhedenler ekolünün farklılıkları ele alınmakta ve değerlendirilmektedir. Mü­ellif, bu İki mûsiki anlayışını incelerken enstrüman olarak udu esas almış ve na­zariyesini ud üzerine temellendirmiştir. Ayrıca beste konusuna da temas ederek nağmeler arasında uyum meselesini ele almış, udun klavyesindeki parmak baskı­larına işaret edip Arap mûsikisi dizisin­deki perdelerin yerlerini göstermiş ve bu arada ebced nota sistemi çerçevesinde ebced harflerini kullanmıştır. Risale, ifk defa Muhammed Behçet el-Eserîtarafın­dan British Library nüshası esas alınarak Kitâbü'n-Nağam li-Yahyâ b. %lîb. Yah­ya el-Müneccim adıyla yayımlanmıştır (Bağdad 1950). Farmer'in. bu risale ile Ki-töbü'n-Nağam'ın aynı eser olabileceği şeklindeki değerlendirmesi sebebiyle ⁶⁴⁵ kitap bu isimle neşredilmiş ol­malıdır. Ruhi Kalender ve Necati Avcı'nın Türkçe'ye yaptıkları tercüme de risale "Kitâbü'n-Nağam" başlığıyla yayımlan­mıştır.⁶⁴⁶ Yûsuf Şevkî. Risâlefü jbni'J-Müneccim fi'1-mûsîkâ ve keşfü rumûzi Kitâbi'l-Eğönî adlı çalışmasında (Kahire 1959) Râmpûr yazmasını esas almış ve nüsha farklılıklarını belirtmiştir. Zekeriyyâ Yûsuf da eseri Râmpûr nüshasına dayanarak Risâleiü İbni'l-Müneccim ii'1-mûsıka adıyla neşretmiştir (Kahire 1964).

2. Kitöbü'l-Bâhir fî ahbâri şuarâi Muhad-rami'd-devleleyn. Kaynaklarda deği­şik isimler altında zikredilen bu eserin, Emevî ve Abbasî dönemi şairlerinin biyografileriyle bazı şiirlerini ihtiva et­tiği, Beşşâr b. Bürd ile başlayıp Mer-vân b. Ebû Hafsa ile sona erdiği ve müel­lifin oğlu Ebü'l-Hasan Ahmed tarafından tamamlandığı belirtilmektedir. İbnü'l-Müneccim'in Kitâbü'l-Bâhir iî ahbâri'ş-şu'artfi'l-Müvelledîn adlı bir diğer ese­rinden bahsedilmekteyse de İbnü'n-Ne-dîm ve İbn Hallikân bu eserin kardeşi Harun'a ait olduğunu kaydeder.

3. Ki­tâbü'n-Nağam. Ebü'l-Ferec el-İsfahâ-nî Kitâbü'I-Eğönî's'ınde övgüyle söz ettiği bu eserden alıntılar yapmıştır. İsfahânî'nin iktibas ettiği bölümlerde, müellifin Risale fi'1-mûsîkö'mn giriş kısmında bir mugannîde bulunması ge­reken vasıfları belirten bir eser yazdığın­dan söz edilmesi bunun Kitâbü'n-Na­ğam olabileceği ihtimalini güçlendir­mektedir.

Bibliyografya :

İbnü'l-Müneccİm. Risale ft'l-mûsîkâ (nşr Yû­suf Şevki], Kahire 1976, tür.yer.; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî. el-Eğânî [nşr. el-HacMahmûd es-Sasî), Karı/re 1323/1905, XVIII, 25, 176, 374; Merzü-bânl Mu'cemü'ş-şu'arâ' (nşr. R Krenkow). Bey­rut 1402/1982. s. 502-503; İbrıü'n-Nedim, el-Fihrist.Tunus 1985,1, 144, 629; Hatîb. Târihu Bağdad, XIV, 230; Kemâleddin el-Enbârî. fiüz-hetû'l-elibbâ1 (nşr. ibrahim es-Sâmerrâî}. Zerkâ 1405/1985, s. 178-179; Yâküt. Mu'ceınü'l-üde-bâ',XX, 28-29; İbnü'l-Kiftî, İhbârül-'ulemâ' (Lipperti, s. 233, 364; İbn Hallikân, VefeyâL, VI, 198-201; Zehebî. A'lâmü'n-nübetâ\ XIII, 405; Yâfiî. Mİr'âtü'l-cenân, II, 237; Keşfü'z-zunCtn, 1, 220; Brockelmann, G/\L, I, 146; Hedİyyetü'l-cârifin,[], 517;Ziriklî, ei-A'iâm, IX, 195-196; H. G. Farmer, Târİhu'l-müsika'!-zArabİyye{lTc. Hü­seyin Nassâr), Kahire 1956, s. I97;a.mlf., Meşâ-dirü'l-mûsîka'i-'Arabiyyettrc. Hüseyin Nassâr], Kahire 1957, s. 55-56; a.mlf.. Historicat Facts for the Arabian Musica! Influence, Hew York 1970, s. 27, 87-88,280-281, 285; a.mlf., "Yah­ya b. Ali", İA, XIII, 347-348; Kehhâle, Mucce-mü'l-mü'ellifîn,XIII, 215; Zekeriyyâ Yûsuf, Mah-tûtâtü'l-müsİka'l-'Arabiyye #7-'â/em, Bağdad 1967, s. 13;S. M. Stern/'Abü îsâ İbn al-Munaj-jim's Chronography", Islamic Philosophy and The Classica! Tradition{ed. S. M. Stern v.dğr ]. Oxford 1972, s. 438; A. Shiloah, The Theory of Music İn Arabic Writİngs, München 1979, s. 200-201; İsmail Erünsal. "İslâm Medeniyetinde Kütüphaneler", Doğuştan Günümüze İslâm Ta­rihi, İstanbul 1989, XIV, 217; Ahmet Hakkı Tu-rabi, ct-Kindİ'nin Mûsiki Risaleleri (yüksek li­sans lezi. 1996], M