Bilgin Tez

T.C.

Marmara Üniversitesi

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı

OSMANLI BÜROKRASİSİNDE DİVAN-I HÜMÂYUN DEFTER FORMLARININ ORTAYA ÇIKIŞI VE GELİŞİMİ
(XV-XVI. YÜZYIL)
(DOKTORA TEZİ)


Hazırlayan

Bilgin AYDIN

İSTANBUL 2003

T.C.

Marmara Üniversitesi

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı

OSMANLI BÜROKRASİSİNDE DİVAN-I HÜMÂYUN DEFTER FORMLARININ ORTAYA ÇIKIŞI VE GELİŞİMİ
(XV-XVI. YÜZYIL)
DOKTORA TEZİ

Hazırlayan

Bilgin AYDIN

Danışman

Prof. Dr. İsmail E. ERÜNSAL

İSTANBUL 2003

ÖNSÖZ

Klasik dönem Osmanlı kayıt ve arşiv sisteminin esas unsurlarını defterler oluşturmaktadır. Osmanlılarda ferman, berat, name gibi belge türlerinin sûretlerinin evrak olarak saklanmayıp defterlere kaydedilmesi ile şekillenen sistem yüzyıllar bo­yunca varlığını sürdürmüş ve günümüze bu sayede Divan-ı Hümâyun’a ait binlerce defter ulaşmıştır. Divan-ı Hümâyun’a ait defterler Divan’ın teşkilat yapısını ve faaliyetlerini anlamamıza yarayan en önemli belgelerdir. Her ne kadar Osmanlı teşkilat tarihi üzerine günümüze kadar pek çok yerli ve yabancı çalışma yapılmış ve bu çalışmaların çoğunda klasik dönem Osmanlı Divan-ı Hümâyun'u geniş bir yer tutmuş, hatta bu konuda müstakil eserler yayınlanmışsa da bugüne kadar Divan-ı Hümayun’da cereyan eden bürokratik muameleler ve bu mu­ameleler sonucunda ortaya çıkan defterler bir tez çalışmasına konu olmamıştır.¹

Divan defterleri hakkındaki bilgilerimiz, Divan-ı Hümâyun'un tarihi gelişimi ve icra ettiği faaliyetlere nisbetle çok azdır. Bu sebeple tez çalışmamızda Divan-ı Hümâyun üzerinde durulmamış, sadece tezin giriş bölümünde Osmanlı bürokrasi tarihinin kısa bir özeti verilerek Divan’da belge ve defterlerin tanzimi işiyle uğraşan nişancı, reisülküttab, divan kâtibi ve tercümanlar hakkında bilgi verilmiştir.

Günümüzde Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde toplanmış olan Divan-ı Hümayun’a ait defterlerin arşive intikal sürecinde yaşanan kayıplar, tasnif çalışmaları esnasında defterlerin seri bütünlüklerinin bozulması ve yanlış kataloglamalar, Divan defterlerinin mahiyetinin anlaşılmasını güçleştirmiştir. Bu durum dikkate alınarak öncelikle muhtelif tasniflere dağılmış defterler seri bazında ana hatlarıyla incelenmiş ve defterlerin mahiyeti anlaşılmaya çalışılmıştır. Defter serileri üzerinde yapılan incelemeler, tez bölüm başlıklarının planlanandan farklı bir şekil almasına sebep olmuştur. Çünkü bu tez çalışmasının konusu başlangıçta, Divan-ı Hümâyun’a ait ahkâm, mühimme ve ruus defter serilerinin incelenmesi şeklinde belirlenmişti. Ancak yapılan araştırmalar sonucunda bunlardan ahkâm defterleri olarak bilinen defterlerin aslında tek bir defter serisinden teşekkül etmediği ve XVI. yüzyılda hükümlerin kaydedildiği üç farklı ahkâm defteri serisi bulunduğu ve bunlardan bir serinin sonradan mühimme şeklinde isimlendirildiği tesbit edilmiş ve doktora tezi bu tesbite bağlı olarak yeniden şekillendirilmiştir.

Tezimizin ilk bölümünde ahkâm defterlerinin ortaya çıkışı incelenmiş ve ahkâm defterlerinin en eski örnekleri birbirleriyle karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmalar sonucunda, Divan’da tutulan ahkâm defterlerinden farklı olarak, hükümlerin kaydedildiği defterlerden bir grubunun tamamen malî hükümleri ihtiva ettiği ve bu defterlerin Bâb-ı Defteri’ye ait olduğu görülmüş ve Divan-ı Hümâyun ahkâm defterleriyle ilgisi olmayan bu defter serisi incelemenin dışında bırakılmıştır. Divan’dan verilen hükümlerin kaydedildiği bir diğer ahkâm defteri türü ise tahvil hükümlerini ihtiva ediyor olması dolayısıyla tahvil ahkâm defterleri şeklinde isimlendirilmiş ve müstakil bir bölümde incelenmiştir.

Ahkâm defterlerinin incelendiği birinci bölümden sonra Divan-ı Hümâyun tahvil ahkâm defterleri ikinci ve ruus defterleri ise üçüncü bölümde incelenmiştir. Bu iki defter türünün karşılaştırılması, teze yeni bir bölümün eklenmesini gerektirmiş ve tezin dördüncü bölümü defterlerin mukayesesine tahsis edilmiştir. Divan-ı Hümâyun’a ait olmamakla beraber, ruus ve tahvil ahkâm defterleriyle olan ilgisi dolayısıyla timar ruznamçe ve sancak tevcih defterleri de dördüncü bölümde incelenmiştir.

Divan-ı Hümâyun defterlerini tutan kalemlerin ortaya çıkış tarihleri ve çalışma şekilleri de henüz aydınlatılabilmiş değildir. Bu çalışmada Divan-ı Hümâyun defterleri incelenirken, defterlerin ait olduğu Divan kalemlerinin ortaya çıkış süreci ve bunların sürekli gelişen ve değişen yapısı tartışılmış ve Divan-ı Hümâyun kalemlerine ait defterlerden hareketle Divan kalemleri hakkındaki tanımların doğruluğu sorgulanmıştır.

Divan-ı Hümâyun’dan taşra görevlilerine gönderilen fermanlar ile özel şahıslara gönderilen veya verilen berat ve nişanların, hangi tarihlerden itibaren hangi defterlere kay­dedildiği yeterince bilinmemekteydi. Bu tezde Divan-ı Hümâyun defterlerinin ihtiva ettiği belge türleri de incelenmiş, ruus ve tahvil ahkâm defterlerine kaydedilen belgelerin türleri ile ilgili yanlış tanımlamalar üze-rinde durulmuştur.

Divan-ı Hümâyun defterlerinin Osmanlı Arşivi’nde muhtelif tarihlerde yapılan tasnif çalışmaları esnasında farklı serilere dağılmış olması defterleri bir bütün halinde görmeyi engellemekte ve araştırma çalışmalarını zorlaştırmaktadır. Bu tez çalışmasında, Divan-ı Hümâyun defterlerinin dağılmış olduğu seriler taranarak ruus ve tahvil ahkâm defterlerinden XVI. yüzyıla ait olanlar kendi içerisinde kronolojik olarak yeniden tasnif edilmiş ve defterlere ait listeler tezin sonunda ekler bölümünde verilmiştir.

Tez çalışmam esnasında yardımlarını esirgemeyen ve tezin her aşamasında metni büyük bir sabırla okuyan başta tez danışmanım Prof. Dr. İsmail Erünsal olmak üzere bölüm hocalarım Prof. Dr. Ali Akyıldız, Doç. Dr. Oğuz İcimsoy ve Doç. Dr. Hamza Kandur’a; tahvil ahkâm defter serileri üzerindeki çalışmalarım esnasında yardımlarını esirgemeyen hocalarımdan Prof. Dr. Nezihi Aykut ve Dr. Mustafa Oğuz’a ve tezin yazım aşamasındaki teknik yardımlarından dolayı Dr. Yücel Dağlı’ya teşekkür ederim. Osmanlı paleografyası ve diplomatiği alanındaki öncü çalışmalarının yanısıra Divan defterleri üzerindeki inceleme ve neşir çalışmaları dolayısıyla burada Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Prof. Dr. Nejat Göyünç, Prof. Dr. Mübahat Kütükoğlu, Prof. Dr. Feridun Emecen ve Prof. Dr. İlhan Şahin’in isimlerini minnetle zikreder ve vefat edenleri de rahmetle yâdede-rim.

ÖZET

Bu tez çalışmasında XVI. yüzyılda Divan-ı Hümayun’da tutulan ahkam, mühimme ve ruus defterleri incelendi. Divan’da tutulan her bir defter serisinin karşılaştırılarak incelendiği bu çalışmanın sonucunda, Divan-ı Hümayun ahkam defterlerinin aslında üç farklı defter serisinden teşekkül ettiği görüldü. Bunlardan bir seri, idari ve siyasi hükümleri ihtiva etmekte olup bu tür hükümlerin kaydedildiği ahkam defterleri ileriki tarihlerde mühimme defteri ismini almıştır. Tımar tevcihleri ile idari tayinlere ait hükümleri ihtiva eden bir diğer seri ise tahvil ahkam defterleri şeklinde isimlendirildi. Üçüncü ahkam defteri serisinde ise tamamen mali hükümlerin kaydedildiği ve bu serinin Bab-ı Defteri’ye ait olduğu görüldüğünden bu defterler incelenmedi.

Tahvil ahkam ve ruus defterleri, ikinci ve üçüncü bölümlerde türleri, diplomatik özellikleri ve muhtevaları bakımından ayrı ayrı incelendi. Bu iki defter türünün karşılaştırmalı olarak incelenmesi neticesinde, XVI. yüzyılda ruus ve tahvil kalemlerinin görev alanları bakımından bir ilişki içerisinde olduğu ve bir tayin işlemine ait prosedürü kendi aralarındaki iş bölümüyle yürüttüğü görüldü. Bu sonuca bağlı olarak, bugüne kadar tahvil ve ruus kalemi için verilen tanımların XVIII. yüzyıldaki durumu yansıttığı ve bu tanımların XVI. yüzyıla teşmil edilmesinin hatalı olacağı ifade edildi. Ayrıca tımar tevcih işlemlerinin de tahvil, ruus ve Defterhane kalemleri arasında bir görev dağılımı içerisinde yürütüldüğü bazı örnek belgeler üzerinde gösterildi.
ABSTRACT

This thesis is the result of a study of registers kept by the offices of the Imperial Divan in the sixteenth century. Particular attention has been given to the contents of these registers by comparing them with each other and the following conclusions were arrived at.The court registers of the Imperial Divan did not consist of one single series of Ahkam registers but were in fact in the sixteenth century made up of three distinct series of Ahkam registers. The first of these series of these registers deal exclusively with matters of finance and do not in fact belong it the office of the Imperial Divan but to the office of the Defterdar a while second series of registers, which in fact do belong to the Imperial Divan, later became known as the Mühimme Defterleri. The third series deals with appointments of judges, Beylerbeyis, fief-holders and other important position in the state and can in fact be seen as appointment registers (Tahvil Ahkam Defterleri).

The descriptions of the offices of the Ruus and the Tahvil which have been presented by historians mirror the reality of the organisation of the bureacrecy as it was the eighteenth century and not as it was in the sixteenth century. The reality of the sixteenth century bureacratic procedure was that appointments were made by the Ruus office and were then confirmed by the Tahvil office both offices playing a distinct role in the appointment of the same official. A similar process existed for the appointment of fief-holders, except that a second confirmation by the Beylerbeyi was necessary so that three separated official procedures were involved.