BiRİNCİ HİSSƏ

5.3. Sosial təşkilatlar

"Təşkilat" istilahının bir neçə mənası var. İlk mənada o, mütəşəkkil şəkildə müəyyən məqsədlərə çatmaq niyyətində olan məqsədli qrup və insanlar birliyi deməkdir. Bu məna müasir sosiologiyada qəbul edilmiş geniş mənadır. Bəzi sosioloqlar mürəkkəb və rasional daxili təşkilata malik olan böyük birliklərin meydana çıxması və inkişafını müasir sənaye cəmiyyətlərinin mühüm xüsusiyyəti kimi saymağa meyllidirlər. Belə tipli cəmiyyətləri göstərmək üçün hətta "mütəşəkkil cəmiyyət" adı yaradılmışdır. Belə cəmiyyətdə böyük təşkilatlar, özlərinin nizamlayıcı təsirləri ilə hər bir vətəndaşın həyatının getdikcə daha çox sahəsini əhatə etməklə ictimai həyata səciyyəvi çalar verirlər. Bu böyük təşkilatlar "mütəşəkkil" insan şəxsiyyətinin özünəməxsus tipini yaradırlar. Məsələn, ABŞ-da böyük təşkilatlar dedikdə sahibkarların böyük təşkilatları, federal hökumət təsisatları, həmkarlar təşkilatı, dini təşkilatlar və s. nəzərdə tutulur. Lakin təşkilat dedikdə həm də hər cür birliklər, məsələn, gənclər təşkilatları, mədəni təşkilatlar və s. nəzərdə tutulur.

Biz digər mənada təşkilat dedikdə insanlara və müxtəlif hərəkət vasitələrinə sərəncam vermək və onları idarə etmək üsullarını, funksiyaları əlaqələndirmək və cəhdləri tarazlaşdırmaq, habelə bu cəhdlərin nəticələrini ayrı-ayrı vəzifələri yerinə yetirən adamların birliyi vasitəsi ilə müəyyən məqsədin əldə edilməsinə yönəldilməsinin üsullarını nəzərdə tuturuq. Bu mənada əməyin, nəqliyyatın və s. təşkilindən danışılır. Məhz bu mənada indi təşkilat barəsində həddən çox danışılır, hətta təşkiletmə nəzəriyyəsi adlandırılmış xüsusi elm sahəsi yaranmışdır. O, birgə fəaliyyət göstərən sistemlərin maksimal səmərəliliyini təmin etmək zərurətindən meydana çıxmışdır. Onun nəzəri səpkiləri müxtəlif elm sahələri (kibernetika, oyunlar nəzəriyyəsi, informasiya nəzəriyyəsi, motivasiya nəzəriyyəsi, qruplar nəzəriyyəsi və s.) əsasında formalaşdırılır. Təşkiletmə nəzəriyyəsi adətən riyaziləşdirilmiş şəkildə olur. Məsələn, bürokratiya nəzəriyyəsi belə geniş başa düşülən təşkiletmə nəzəriyyəsinin tərkib hissəsidir. Bu təşkiletmə nəzəriyyəsi sosiologiyanın hüdudlarından kənara çıxmağa başlayır. Hərçənd ki, onun bəzi elementləri məsələn, təşkilatda fərdlərin rolunun, fərdi motivlər, təşkilat motivləri arasındakı konfliktlərin mütəşəkkil sistemlər çərçivəsində qrupların meydana çıxmasının və s. öyrənilməsi həmişə sosiologiyaya mənsub olacaqdır.

Nəhayət, üçüncü bir mənada sosial təşkilatdan danışarkən tələbatın ödənilməsinin yol verilən üsullarını müəyyənləşdirməklə, birgə yaşayış prosesində meydana çıxan problem və münaqişələri həll etməklə birgə yaşayışı təmin edən, cəhd və hərəkətləri tarazlaşdıran, bir sözlə ictimai həyatda qayda-qanun yaradan fərdlər, yarımqruplar və təsisatlar, sosial nəzarət vasitələri, sosial rollar və dəyərlər sistemlərinin hərəkət üsulları (etalonları) sistemi nəzərdə tutulur. Hər bir adam özünün tələbatlarını ödəməyə can atır və buna baxmayaraq, bütün ictimai həyat ümumiyyətlə, elə gedir ki, bütün insanlar öz tələbatlarını ödəmək imkanı tapırlar. Şəxsi məqsədlərə can atarkən, başqaları ilə əməkdaşlıq etmək, qanun və adətlərlə hesablaşmaq, başqaları üçün zəruri olan funksiyaları yerinə yetirmək lazım gəlir və beləliklə, bütün qrupun fəaliyyət çərçivəsi daxilində öz tələbatlarını ödəmək mümkündür. Biz qrupların nizamlanmış, qaydaya salınmış şəkildə bu cür fəaliyyətini, onların təşkili və təşkilatı (təşkil edilməsi) adlandırırıq.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sosial təşkilatın tərifi məsələsi mübahisəlidir. O, başqa mənalarda da işlədilə bilər. Məsələn, bəziləri sosial təşkilatla ictimai quruluşu eyniləşdirməyə meyl edirlər. Digərləri təşkilatı struktur ilə eyniləşdirib belə hesab edirlər ki, hər iki halda söhbət qrupun tərkib elementlərini qaydaya salan, onun mövcudluğu və inkişafını təmin edən funksional sistemdən gedir.

Biz hesab edirik ki, funksiya və vasitələri əlaqələndirmə metodlarının sistemi kimi təşkilatı tez-tez spontan, qabaqcadan nəzərdə tutulmamış proseslərin nəticəsi ola bilən (və çox hallarda olan) sosial təşkilatdan fərqləndirmək lazımdır. Biz "quruluş" istilahını təşkilat prinsiplərini və hakimiyyəti həyata keçirən təsisatların fəaliyyətini, habelə mülkiyyət və istehsal vasitələrinin fəaliyyəti sistemini bildirmək üçün nəzərdə tutmağı təklif edirik. İctimai quruluş dedikdə isə, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin stratifikasiya sistemi, yəni aşağıdan yuxarıya prinsipi üzrə sinif və təbəqələrə bölünməsi nəzərdə tutulur. Struktur istilahı adı ilə hər hansı tamın fəaliyyətini mümkün edən tərkib elementlərinin müəyyən prinsip üzrə nizamlanmasını, qaydaya salınmasını nəzərdə tutacağıq. Struktur müəyyən bir tamın quruluşu, təşkilatlanma isə onun fəaliyyətidir.

Sosioloqlar formal və qeyri-formal təşkilatları bir-birindən fərqləndirirlər. Bunlar, birincisi, qəti şəkildə müəyyənləşdirilmiş bütün sosial rollardan, formal təsisatlardan, formal sanksiyalar sistemindən, bir sözlə, hüquqi yolla müəyyənləşdirilmiş göstəriş və kodekslərin formalaşdırılmış sistemindən yaranır. Qeyri-formal təşkilat dedikdə, biz gündəlik qarşılıqlı əlaqələrin gedişində spontan surətdə meydana çıxan sosial rollar, qeyri-formal təsisatlar və qeyri-formal sanksiyalar, habelə adət və ənənələrin bizə gətirib çatdırdığı davranış etalonları sistemini başa düşürük.

İstər formal, istərsə də qeyri-formal sosial təşkilatlar qrup üçün sosial qayda-qanunu və ya ictimai həyat proseslərinin gedişində tarazlığın yaradılmasını təmin edir. Aydındır ki, tarazlıq həmişə qeyri-sabit və dəyişkənliklərə meyllidir, lakin elə müəyyən hüdudlar var ki, onlar qorunub saxlanılmalıdır və həmin hüdudların daxilində ictimai həyat elə şəkildə gedə bilər ki, fərdlər və qrupların tələbatları təmin edilsin.

Əgər bu qeyri-sabitlik davam edərsə və saxlanılarsa ictimai pozğunluq hadisələri kompleksi meydana çıxacaqdır. Sosial qayda-qanun hər bir qrup üzvünün özünün tələbat və marağının qəbul edilmiş təsisatlar sistemi, sanksiyalar sistemi və dəyərlər sistemilə müəyyənləşdirilmiş çərçivədə ödəniləcəyinə bəslədiyi ümidlərin müəyyən hissəsinin reallaşmasına əsaslanır. Əgər bu ümidlər boşa çıxırsa, əgər təsisatlar və nəzarət sisteminin fəaliyyət prosesləri dəyişkənliklərə meyllidirsə, onda sosial qayda-qanun pozulur və qrup, bir qayda olaraq, özünün dağılması ilə bağlı olan radikal dəyişikliklər dövrünə qədəm qoyur.