Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

Laffer əyrisi.
Т% T– vergi dərəcəsi
100 TR– vergi daxilolmaları


О
ТR mаx ТР
Həmin nəzəriyyə görə vergi dərəcələri aşağı salınmaqla da hökumət büdcəyə dəyişilməz miqdarda vergi toplaya bilər. Daha aşağı vergi dərəcələri sahibkarların ödədikləri gəlirlərin həcmini və təbii olaraq onların yığımlarının da həcmini artırmış olur. Həm də investisiyaların mənfəətlilik göstəricisi də yüksəlir, azaldılmış vergilər yığım və investisiyaları artırmaqla kapitalın yığım normasını da yüksəltmiş olur.
Hər bir tətbiq edilən vergi növü vətəndaşların mükəlləfiyyətlərinin artırılma-sına gətirib çıxarır. Vergi tətbiqi nəticəsində meydana gələn ictimai mükəlləfiy-yətin vergi obyektləri arasında münasib və adi bir şəkildə bölüşdürülməsi vergitut-manın ədalət prinsipini təmin edir. Vergi, həqiqətən də ictiami mükəlləfiyyətləri vətəndaşlar arasında ədalətlə bölüşdürən ən təsirli vasitədir. Verginin demokratik-liyi və mükəmməlləyinin əsas göstəricisi vergilərin obyektlər arasında necə bö-lüşdürülməsidir.
Bazar iqtisadiyyatında ədalət prinsipi özünü əsas etibarı ilə vergi mükəlləflə-rinin gəlirlərindən alınan vergi faizində göstərir. Bu prinsipə görə mükəlləflərin gəlirləri dəqiq müəyyənləşdirilir və bu gəlirlərə ciddi şəkildə eyni bir vergi faizi tətbiq edilir. Ədalət prinsipinə iki baxış meydana çıxmışdır. Bu, vergitutmada bəra-bərlik (riyazi ədalət) və vergitutmada şəxsi ədalət baxışlarıdır. Bərabərlik ədalət prinsipinin ən mühüm tərkib hissəsidir. Lakin hər şeydə bərabərlik heç də ədalət-lilik demək deyildir. Belə ki, bərabərlik bütün vergi mükəlləflərinin əldə etdikləri gəlirdən eyni nisbətdə, eyni faizlə vergi ödəmələrini tələb edir. Yəni illik gəliri 10 milyon manat olan 1 milyon manat və yaxud illik gəliri 100 milyon manat olan 10 milyon manat vergi ödəyəcək. Bir az dərindən yanaşsaq, bu bərabərlik prinsipinin tam ədalətli olmadığını görmək olar. Bunu sübut etmək məqsədilə bir misala baxaq. Tutaq ki, iki mükəlləfin illik gəliri 10 milyon manatdır. Bu mükəlləflərdən biri subay, digəri isə ailəli və çoxuşaqlıdır. Bərabərlik prinsipindən istifadə olu-nursa, onda 10% - li gəlir vergisi tətbiq olunduğu halda, hər iki mükəlləfdən 1 mil-yon manat vergi tutulacaq. Bu, heç də ədalətli deyildir. Belə olan şəraitdə vergi qoyularkən mükəlləflərin şəxsi vəziyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Buna görə də ədalətlilik prinsipinə ikinci baxış şəxsi ədalətdir.
Vergi mükəlləflərinin təkcə əldə etdikləri gəlirlərin deyil, onların şəxsi və ailə vəziyyətlərinin də nəzərə alınaraq vergiyə cəlb edilməsi vergitutmada şəxsi prin-sipin istifadə olunması adlanır. Bu cür vergilər şəxsi vergilər adlanır. Şəxsi vergilər vergi mükəlləflərinin əldə etdikləri gəlirlərə, sahib olduqları mənbələrə görə deyil, bu mükəlləflərin vergiödəmə qabiliyyətinə uyğun olaraq tətbiq edilir. Vergiödəmə qabiliyyəti dəyişkən bir anlayışdır. Ona görə də vergiödəmə qabiliyyətinin düzgün müəyyənləşdirilməsi çox çətindir və bu zaman mükəlləfin vergiödəmə qabiliyyəti-nin subyektiv qiymətldəndirmə üsulundan istifadə olunur.
Vergi mükəlləfinin əldə etdiyi gəlir artdıqca, vergi dərəcəsi yüksəldikcə, ödə-nən verginin gəlirə olan nisbəti artırsa, onda bu vergi mütərəqqidir. İndiki şəraitdə şəxsi vergilər artan faizli və ya mütərəqqi (proqressiv) vergilərdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, vergitutmada ən mühüm prinsiplərdən biri səmərəlilik prinsipidir. Bir sıra mahiyyətçilərin fikrincə, vergilərin səmərəli olması üçün 3 əsas xüsusiyyəti özündə əks etdirməsi vacibdir. Bu xüsusiyyətlər vergilərin faydalılığı, möhkəmliyi və elastikliyindən ibarətdir. Vergitutmada faydalılıq verginin səmərəli-liyinin artırılması, verginin yığılmasının maksimum normada həyata keçirilməsi deməkdir. Verginin faydalı olması, hər şeydən əvvəl, verginin ümumi olması ilə (yəni hamı üçün) bağlıdır. Vergilər öz məzmunlarına uyğun olaraq xərc, gəlir, sərvət və s. - dən alınır. Onun üçün də vergilər hər cür sərvəti əhatə etdikdə faydalı olur. Bu səbəbdən isə vergitutmada faydalılıq prinsipinin tərkib hissəsi kimi ümu-milik prinsipi meydana çıxmışdır. Ümumiyyətlə, vergitutmanın faydalılıq prinsi-pinin tərkibində bir sıra prinsiplər mövcuddur. Bunlardan ən mühümləri yayınma və təsirlilik (hiss etdirmə) prinsipləridir.
Vergitutmada səmərəlilik prinsipinin daxili xüsusiyyətlərindən digəri davam-lılıq, sabitlik və ya möhkəmlik prinsipləridir. Vergitutmada sabitlik prinsipi vergi toplanması mexanizmindəki dalğalanmanın qarşısının alınmasını və bu mexanizmin sabit fəaliyyətini ifadə edir. Verginin yığılması iqtisadiyyatın inkişaf, durğunluq və nisbətən böhranlı mərhələlərində dəyişmirsə, deməli, vergi yığımı sabitdir. Yə’ni bu, vergi yığılmasının iqtisadi inkişaf dövrində artmaması, iqtisadi durğunluq və böhran dövrində azalmaması deməkdir. İqtisadi inkişaf və ya artım dövrində vergi yığımının artmaması ilk baxışda hər kəsi təəccübləndirə bilər. Lakin buna heç bir əsas yoxdur. Çünki iqtisadi artım şəraitində vergi obyektləri və vergi gəlirləri artır. Bundan başqa, dövlət iqtisadi inkişaf şəraitində ehtiyac yarandıqda özünə pul tapmaqda heç bir çətinliklə qarşılaşmır.
Vergitutmada səmərəliliyin başqa bir prinsipi elastiklik prinsipidir. Vergitut-mada elastiklik prinsipi vergi faizindəki hər hansı artmanın həyata keçirilməsi zamanı vergi normasının buna reaksiya göstərməsidir. Əgər vergi faizinin artması ilə əlaqədar vergi həcmində bir azalma baş verərsə, deməli, vergi elastikdir. Ver-gilərin elastikliyinin dövlət üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Vergi gəlirini artırmaq lazım gəldikdə dövlət vergi faizini artırır ki, bu da vergi normasında hər hansı azalma meydana gətirərək vergi gəlirlərini artırır. Vergi sistemində bu prinsiplərin qorunması və maliyyə siyasətində nəzərə alınması dövlətin gəlirlərinin sabitliyini təmin edir.
İqtisadiyyatda vergi sisteminin inkişafı bu sistemin tənzimlənməsində əsas götürüləcək digər mühüm bir prinsipi meydana gətirmişdir. Bu prinsip müdaxilə prinsipidir və onunla iqtisadiyyatın normal fəaliyyəti təmin olunur, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyətin sürətləndirilməsi və ya zəiflədilməsi işi təşkil edilir. Bu prinsip iqtisadi mənbələrin istifadə edilməsində iqtisadi siyasət vasitəsi kimi həyata keçirilir. Vergi də bütün maliyyə vasitələri kimi, iqtisadi və sosial hə-yata müdaxiləni həyata keçirən bir iqtisadi vasitədir. Bu vasitənin iqtisadi fəaliy-yətlərin istiqamətinin müəyyən edilməsinə və dəyişdirilməsinə təsiri böyükdür. Məhz hazırda vergilərə baxış tamamilə dəyişmişdir. Vergi, ilk növbədə, büdcənin gəlirlərinin mənbəyi kimi deyil, əsas etibarı ilə iqtisadiyyatın tənzimlənmə aləti, iqtisadiyyata müdaxilə vasitəsi kimi qiymətləndirilir. Vergilər vasitəsilə iqtisa-diyyata müdaxilənin yolları çoxdur. Bunlardan ən mühümlərinin bir neçəsinin izahını aşağıdakı kimi vermək olar:
Vergilərin artırılması və ya azaldılması yolu ilə iqtisadiyyata müdaxilə edil-məsi. Burada vergilər bütövlükdə artırılır və ya azaldılır. Bu halda iqtisadi sahədə inkişaf daha tez hiss edilir. Dolayı vergilərdə azaldılmanın həyata keçirilməsi satılan malların qiymətlərini aşağı salır (birbaşa amillər dəyişmirsə), çünki dolayı vergilər satılan malların qiymətləri tərkibinə daxil olduğundan, qiymətlər bu halda aşağı düşür. Bu hal başqa bir tərəfdən şəxslərin gəlirlərini artıraraq iqtisadiyyatda məcmu tələbin səviyyəsini yüksəldir. Buna müvafiq olaraq, dolayı vergilərdə artım baş verərsə, satılan malların qiymətlərini yüksəldir və mükəlləflərin bu mallara olan tələblərini və ya istehlaklarını azaldır. Birbaşa vergilərdə həyata keçirilən ar-tımlar şəxslərin birbaşa istifadə edə biləcəkləri fərdi gəlirlərini azaldır və şəxslər malik olduqları gəlirlərə uyğun olaraq öz xərclərini azaldırlar. Şəxslər, istehlak və investisiya əməliyyatlarını yeni gəlir paylanmasına uyğun müəyyən edirlər.