Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

3. Büdcə Profsiti
Əgər dövlətin gəlirləri xərclərindən daha çox isə, bu vəziyyətdə büdcə profsit-ləri meydana gəlməkdədir. Yəni dövlətin vergilərdən ibarət olan gəlirlərinin mal və xidmət satışalışları ilə transfer ödəmələrini aşan qisimi büdcə profsitlərini mey-dana gətirməkdədir.
Büdcə profsitləri iqtisadiyyatın sürətli inkişafına bağlı olaraq işsizlik və rifah xərclərindəki azalmalardan mənbələnə biləcəyi kimi, əlavə vergi tətbiqləri və ya xərcləmə endirimləri kimi maliyyə məhdudlaşdırmalar, nəticəsində də meydana gələ bilməkdədir. İbarət olan profsitlər tükənənə qədər; ya xərclərdə istifadə edilər, ya vergi endirimləri ilə kompensasiya edilər, ya da milli borcların maliyyəsində istifadə edilər. Ancaq bunların iqtisadiyyat üzərindəki təsiri profsitlərin istifadə şəklinə görə fərqli olacaq.
Büdcə profsiti heç xərclənməyib dövlət qənaəti olaraq tutulduğunda və ya mərkəz Bankına olan borclar ödəndiyində iqtisadiyyat üzərində daraldıcı təzyiq göstərəcək. Lakin ibarət olan profsitlər fərd və firmaların əllərindəki dövlət təhvil-lərinin alınması şəklində dövlət borclarının ödənməsi üçün istifadə edilirsə, daral-dıcı təsir daha az olacaq. Ayrıca, büdcə profsiti səbəbi ilə vergi endirimlərinə gedil-məsi vergi ödəyicilərinin iş istəyini, qənaət və investisiyaları artıra biləcək, məh-suldarlığı daha çox olan xüsusi sektorun xariclənməsinə maneə ola biləcək²⁸.
Dövlət xərclərindəki artımın ibarət olan büdcə profsitlərini azaldacağı kəsirdir. Ancaq dövlət xərclərindəki artımın nəzərə çarpan təsiri (1/1-c) səbəbi ilə məcmu gəlir səviyyəsini və buna bağlı olaraq gəlir vergilərini artıracaq. Burada maraqlı olan nəticə, bəlkə də dövlət xərclərindəki artımın cəmi vergi gəlirlərini və büdcə çoxunu artırmasıdır. Bənzər şəkildə vergi nisbətlərindəki artım büdcə Profsitinı artırmaq yerinə təklif yönümlü iqtisadçıların Laffer əyrisi ilə izah etdikləri nəticəyə görə insanların iş motivasiyalarını azaldaraq məcmu gəlir səviyyəsinin və büdcə profsitlərinin düşməsinə səbəb ola biləcək. Yenə vergi nisbətlərindəki azalma tərsi bir təsir ilə büdcə profsitinə səbəb ola biləcək.
İbarət olan büdcə kəsirinin və ya çoxunun iqtisadiyyat üzərindəki ətlilərinin nə olacağı, bunlara qarşı alınan tədbirlərin necə nəticə verəcəyi göz qarşısında saxla-nılaraq qərar verilməsi uyğun nəticələrə çatmada müvəffəqiyyət təmin edəcək. Müasir iqtisadiyyatda büdcə profsiti, ümumiyyətlə, büdcə kəsirlərinə görə daha az meydana gəlməkdədir. Məsələn, ABŞ federal büdcəsi 1931-ci ildən 1998-ci ilə qədər yalnız səkkiz maliyyə ilində profsit vermişdir. Azərbaycanda isə əsasən 2006 cı ildən dünyada neft qiymətlərinin büdcədə nəzərdə tutulandan 2-3 dəfə baha olması səbəbi ilə 2-3 il profsit olmuş və ilin ortalarında büdcə layihəsi dəyişdiri-lərək bu artımı bəzi sosial və infrastruktur layihələrə istiqamətləndirilmişdir. Lakin 2008-ci il Dünya Maliyyə böhranı neft qiymətlərinin azalması ilə müşahidə olun-duğundan 2008 və 2009 - cu illərdə profsit gözlənilməmişdir.