Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

5.2.2.Dövlət xərclərinin funksional təsnifatı
Dövlət sektorunun böyüklüyünün təyin olunması, əvvəlcə, iqtisadiyyatın dövlət və xüsusi sektorları arasındakı qaynaq bölgüsündə tarazlığın qurulması ilə mümkün ola bilməkdədir. Dövlət sektorunun milli iqtisadiyyat içərisində yeri təyin olun-duqdan sonra, qaynaqların dövlət sektoru içərisində bölgüsü söhbət mövzusu olmaqdadır. Dövlət sektoru tərəfindən təqdim edilən müxtəlif xüsusiyyətdəki xidmətlərin, iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə yaxından əlaqəsi olması səbəbi ilə, qaynaq bölgüsü xidmətlərin xüsusiyyətinə görə edilməkdədir. Bundan ötrü, dövlət xərclərinin müxtəlif xidmətlər arasında nisbi bölgüsünün təyin olunması lazımdır. Dövlət sektorundakı qaynaq bölgüsü, eyni zamanda, gəlir bölgüsünə da təsir etməkdədir. Çünki dövlət, tam məşğulluq və iqtisadi inkişaf kimi makro-iqtisadi siyasətlərin yanında, vergi quruluşundakı müxtəliflik və xüsusi xərcləmə proqramları kimi mikro-siyasətlərə də baş vuraraq gəlir bölgüsünə təsir edə bilməkdədir. Dövlət sektorunun təqdim etdiyi ictimai xidmətlərin təmin etdiyi faydanın fərdlər arasında bərabər olduğu yarı ictimai xidmətlərin, ətraf təsirlərin səbəbi ilə, ictimai fayda bölünə bilmələri səbəbi ilə də xüsusi fayda verdiyi qəbul edilməkdədir. Fərdlərə xüsusi fayda verən, təhsil, səhiyyə kimi mal və xidmətlər, gəlir dağılımına müsbət bir şəkildə təsir etməkdədir. Bunun üçün, dövlət sektoru tərəfindən çıxarılan mal və xidmətlərə edilən xərclərin bu xüsusiyyətlərinə görə təyin olunması, qaynaq bölgüsü kimi gəlir bölgüsü baxımından da əhəmiyyətlidir.³³
Funksional təsnifləşdirmə, siyasi orqanlar tərəfindən təyin olunan dövlət xərc-lərini əhatə edən və xərclərlə çatdırılması istənilən müəyyən hədəflərin mənalı şə-kildə birləşdirildiyi bir təsnifləndirmə olaraq təyin oluna bilər. Funksional təsnifləş-dirmənin müxtəlif təriflərindən çıxan ortaq xüsusiyyət, müəyyən bir məqsədə isti-qamətli xidmətlərlə, bu xidmətlərin icra edilməsi üçün edilən dövlət xərcləri ara-sında çox konkret bir əlaqənin qurulmasıdır.
Funksional təsnifləşdirmədə iştirak edən xidmətlərin hər biri (məsələn, milli müdafiə etmə, təhsil, səhiyyə kimi) dövləti meydana gətirən təşkilatların proqram-ları olub, xalqa təqdim edilən müxtəlif xidmətləri əhatə etməkdədir. Bu təsnifləş-dirmə o xidmətləri hansı qurumların etdiyini diqqətə almadan, xərclərin hansı məqsədləri reallaşdırmaq üzrə istifadə edildiklərini göstərir. Belə bir təsnifləşdir-mənin edilə bilməsi üçün dövlətin bütün vəzifə və məsuliyyətləri nəzərdə tutularaq, dövlət təşkilatlarının təqdim etdikləri xidmətlərin, proqramlar olaraq qruplaşdırıl-ması lazımdır. Beləcə, dövlət xərclərinin məqsədi, müəyyən xidmətlər arasındakı bölgüsü və prioritetləri daha asan görülə biləcək. Bu təsnifləşdirmə, xidmətlər mövzusunda, ictimaiyyətə kompleksli olmayan sağlam məlumatlar verəcək. Eyni zamanda, dövlət rəhbərliyindən məsul qanunverici orqanlarına da daha geniş siya-sət məqsədləri qeyd edə bilmə və tətbiq imkanı təmin edəcək.
Digər tərəfdən, bir çox ictimai xidmətlərində nümunələri görülə biləcəyi kimi, müəyyən bir xidmət növü, birdən çox dövlət təşkilatı tərəfindən icra edilə bilmək-dədir. Bu isə xidmətləri azaltmaqdadır. Funksional təsnifləşdirmənin bir başqa faydası da belə bir çətinliyi geniş ölçüdə ortadan qaldırmasıdır. Məsələn, təhsil xid-mətlərini, ümumiyyətlə, Milli Təhsil Nazirliyi icra etməklə birlikdə, Milli Müdafiə Nazirliyi kimi bəzi nazirliklər də təhsil xidmətləri icra edə bilməkdədir. Təhsil xidmətlərinə edilən dövlət xərclərinin təyin oluna bilməsi üçün bütün dövlət təşki-latlarının təhsil xidmətlərinə təsis etdikləri xərclərinin tək-tək ayırd edilərək birləş-dirilməsi lazımdır. Burada, xüsusilə, xidmət proqramlarının təşkilati quruluşdan müstəqil olaraq yaradılması əhəmiyyətli bir element olmaqdadır. Beləcə, hər funk-siyanın əhatəsi və detalları daha asanlıqla təyin oluna bilməkdə və dövlət sektorun-dakı xidmət toqquşmaları və təkrarlar ortaya qoyula bilməkdədir. Ayrıca, funksio-nal təsnifləşdirmənin bir xüsusiyyəti də təşkilatların büdcələrindəki ödəmənin, xidməti ifadə edən addan çox, edilən xərcləmənin hansı məqsədə istiqamətli edildi-yidir. Bu təsnifləşdirmə, digər tərəfdən xərcləmənin nə ola biləcəyi yolundakı təx-minlərdən çox dəqiq olan xərcləmə ilə maraqlanır. Beləcə, dövlət sektorunda isteh-sal edilən mal və xidmətlər, dəqiq xərclərlə ortaya qoyularkən dövlətin nə etdiyi (ya da edə bilmədiyi) təyin olunmaqdadır. Söz mövzusu təsnifləşdirmənin istifadə etdiyi dəqiq xərclərlə, dövlətin çıxardığı mal və xidmətlərin xərc dəyərləri nəticə olaraq ortaya qoyula bilməkdədir. Bu cür təsnifləşdirmədə əhəmiyyətli bir vəziy-yət, hər hansı bir xidmət növünün, ana funksiyasını ondan fərqli olan birdən çox funksiya əhatəsinə girə biləcək xidmət formasında olmasıdır. Bu cür çox məqsədli xidmətlərin təsnif edilməsi çətin olmaqda və hesablamaya bir dəfə qatılması üçün bəzi qərarların alınması lazımdır. Funksional təsnifləşdirmə qanunverici orqana və xalqa məlumat təqdim etmək, funksional yoxlamanı asanlaşdırmaq yanında inkişaf planı və dövlət proqramlarının dövlət büdcəsi halına gəlməsini təmin edərək icra edilən xidmətləri köhnəsinə nisbətlə daha diqqətə çarpan hala gətirir. Daha diqqətə çarpan hala gələn xidmətlərlə bunlara edilən xərclər nəticəsində, yaradılan fayda və yük ilə qaynaq təsis siyasətinin müvəffəqiyyəti və ya müvəffəqiyyətsizliyi ortaya çıxa biləcək. Funksional Təsnifləşdirmə 1950-ci illərdə Dünya Bankının təklif et-miş olduğu funksional təsnifləşdirməyi meydana gətirən xidmətlər üç başlıq altında toplanmaqdadır. Bunlar ümumi xidmətlər, iqtisadi xidmətlər və ictimai xidmətlər-dir. Ümumi xidmətlər, dövlət nizamının davam etdirilməsini, qorunmasını və döv-lətin rəhbərliyini təmin edən xidmətlərdir. Bu xidmətlərin əhatəsinə ümumi rəhbər-lik, müdafiə etmə, mühakimə xidmətləri girməkdədir.
İqtisadi xidmətlər, ümumiyyətlə fərdlərə birbaşa faydanı təqdim etmək yerinə, istehsal müddətinin ilk mərhələlərində xammal və ara mallar ilə alt quruluşu mey-dana gətirən xüsusiyyətləri səbəbindən firmalara fayda vermə məqsədinə istiqamət-li xidmətlərdəndir. Bu xidmətlər, firmaların xüsusi xərclərini azaltmağa köməkçi olduğu üçün istehlakçılara da bilavasitə bir şəkildə fayda təmin etməkdədir. İqtisadi xidmətlərin əhatəsinə əkinçilik, enerji və təbii qaynaqlar ilə istehsal, inşaat və nəqliyyat kimi xidmətlər girməkdədir. İctimai xidmətlər isə fərdlərə özlərinə və ya ümumiyyətlə dövlətə fayda təmin edən xidmətlərdir. Bu xidmətlərdən fərdlər, öz ehtiyacları üçün birbaşa faydalana bilməkdədirlər. İctimai xidmətlərin əhatəsinə təhsil, səhiyyə, ictimai təhlükəsizlik və rifah, mədəni xidmətlər, asudə vaxtları qiy-mətləndirici xidmətlər, din və ümumi araşdırma xidmətləri girməkdədir.

5.2.3. Dövlət xərclərinin iqtisadi təsnifləndirməsi

Dövlət xərclərinin iqtisadi təsnifləndirməsi, iqtisadi siyasətin təyin olunmasın-da istifadə edilən vasitələrdən yalnız biridir. Bununla belə, müzakirə olunması la-zım olan bəzi xüsusiyyətləri vardır. Bu təsnifləndirmənin, dövlət xidmətlərinin iqti-sadi fəaliyyət səviyyəsi üzərindəki bütün təsirlərini ölçməsini gözləmək çox opti-mizm olar. Bu yalnız təsirin bir qismini ölçər və ölçünü də təxmini olaraq ifadə edər. Başqa sözlə, bu təsnifləndirmə üsuluyla dövlətin milli gəlirə olan təsirini və bu təsirin azalıb-çoxaldığı mövzusunda lazımlı olan məlumatları təmin edə bilərik. Dövlət sektoru tərəfindən yaradılan sərmayə büdcələnməsinin, milli sərmayə təc-rübəsi içindəki nisbi payı da bu təsnifləndirmə ilə təyin oluna bilər. İqtisadi təsnif-ləndirmə ilə müəyyən dönəmlər arası qarşılaşdırmalar edilərək, dövlətin tələb artı-rıcı fəaliyyətləri nəticəsi inflyasiya təzyiqə səbəb olduğu və ya dövlət fəaliyyətlə-rinin deflyasyonist təsirləri yaratdığı göstərilə bilər. Eyni zamanda, dövlət fəaliy-yətlərinin təsirlərinin, transfer və ya birbaşa qaynaq istifadə formalarından hansı kanalı ilə yaradıldığı mövzusunda bu təsnifləndirmə üsulu lazımlı məlumatı təmin edə bilər. Dövlət xərclərinin iqtisadi istiqamətdən təsnifatının faydalı bir şəkildə istifadəsi, büdcənin iqtisadiyyat üzərindəki təsirin bilinməsinə və bu təsirlinin büdcə siyasətinin təyin olunmasında lazımlı faktorlardan biri olduğunun qəbul edilməsinə bağlıdır. Bu ayrı-seçkiliyin, dövlət fəaliyyətlərinin istehsal və istehlak məqsədləri ilə qaynaqların istifadə, ya da transferləri arasında edilməsi məcburidir.