Darslik O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan Dastur asosida ilk marotaba temir yo’l kollejlari uchun Davlat tilida bosmaga tayyorlandi

2.5. Yo’lning ustki tuzilishi. Yo’l ustki qurilmalarining vazifasi, tarkibiy tuzilishi va turlari

Yo’lning ustki qurilmalari tarkib harakatini yo’naltirishga, g’ildiraklar orqali harakat kuchlarini qabul qilish va ularni yo’lning ostki qismiga o’tkazishga xizmat qiladi.

Rasm 2.13. Temir yo’l ustki tuzilishi: 1-relslar; 2-shpalalar; 3-relslarning oraliq mahkamlagichlar; 4-shcheben ballast; 5-qumli to’shama.

Yo’lning ustki qurilmalari (2.13 rasm) kompleks konstruktsiya bo’lib, ballast qatlami, shpalalar, relslar, rels mahkamlagichlar, siljishga qarshi moslamalar, strelkali o’tkazgichlar, ko’prik va o’tkazgichlarning bruslaridan tarkib topadi. Shpalalar bilan biriktirilgan relslar relsli - shpalali yo’l panjaralarini tashkil qiladi. Uning shpalalari er polotnosining asosiy maydonchasi ustiga to’shalgan ballast qatlamiga qo’yiladi.

Ballast qatlami qalinligi va shpalalar orasidagi masofa er polotnosiga bo’ladigan bosimni uning bosim vaqtida ezilishi va bosim yo’qolgandan keyin asl holiga qaytishini ta’minlashi kerak. Yo’l ustki qurilmasining yagona konstruktsiya sifatida ishlashi ko’rsatilgan. Yo’lning ustki qurilmalari juda murakkab sharoitlarda ishlaydi, o’tayotgan poezdlar, yog’ingarchilik, shamol, havo haroratining o’zgarishi ta’sirida bo’lib, etarli mustaxqam, chidamli, uzoq muddat ishlaydigan va tejamkor bo’lishi kerak. Yo’lning yuklanganligiga qarab magistral temir yo’llarda uch turdagi yo’lning ustki qurilmalari qo’llanadi. (jadval 2.1)

Jadval 2.1

Temir yo’llarda ustki qurilmalarning turlari

Ustki qurilma turi	Yo’lning yillik yuklanganligi, mln tkmG’km	Bosh yo’llar dagi rels massasi kgG’m	Shpala turi	1 km yo’ldagi shpalalar soni, dona		Ballast turi
				to’g’ri yo’llarda	Egri lik larda R≤1200m va V≥120 kmG’s; R≤2000m
O’ta og’ir	50 dan ortiq	75	Temir beton va 1 tur to’yintirilgan yogoch shpalalar	1840	2000	Qumli asosdagi parchalangan tosh (shcheben) va asbestli
Ogir	25-30	65	Yuqorida gidek	1840	2000	Yuqorida gidek
Normal	25 gacha	50	Yuqorida gidek	1840	2000	Yuqoridagi dek, hamda karer shag’ali va chig’anoqlar.