5 iyul 2017-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu, AMEA Folklor İnstitutu və Zaqatala Rayon İcra Hakimiyyətinin birgə təşkilatçılığı ilə Zaqatala şəhərindəki Heydər Əliyev Mərkəzində “Ölkəmizdə milli və dini həmrəylik” mövzusunda elmi-praktik konfrans keçirilib. Tədbir öncəsi iştirakçılar Mərkəzin qarşısında ucaldılan Ümummilli lider Heydər Əliyevin abidəsi önünə gül dəstələri düzərək xatirəsinə ehtiramlarını bildirmişlər.
Konfransda Zaqatala Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Mübariz Əhmədzadə çıxış edərək, Prezident İlham Əliyevin imzaladığı müvafiq Sərəncama əsasən, 2017-ci ilin Azərbaycanda “İslam Həmrəyliyi İli” elan edildiyini, bununla əlaqədar Zaqatala rayonunda da silsilə tədbirlərin keçirildiyini diqqətə çatdırıb. Bildirilib ki, Zaqatala rayonunda qədimdən müxtəlif xalqların nümayəndələri, ayrı-ayrı dini dəyər daşıyıcıları mehribanlıq, həmrəylik şəraitində yaşayıb və fəaliyyət göstəriblər. Multikultural dəyərlərin, ənənələrin, İslam həmrəyliyinin qorunub saxlandığı Zaqatalanın 127 min nəfərlik əhalisinin 68 faizini azərbaycanlılar, 21,5 faizini avarlar, 10 faizini saxurlar, qalanlarını isə digər azsaylı xalqların nümayəndələri təşkil edir. Bu xalqların nümayəndələri Azərbaycanı həmişə öz doğma vətəni hesab edirlər.
AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar İmanov bildirib ki, multikulturalizm, tolerantlıq və İslam həmrəyliyi Azərbaycan xalqının mədəniyyətində həmişə olub, bir-birinə və digər xalqlara münasibətində əsrlər boyu davam edib. Bu gün Azərbaycana gələn qonaqlar Zaqatala rayonunun timsalında multikulturalizm və tolerantlıq nümunələrini əyani şəkildə görürlər. Zaqatalada yaşayan xalqların nümayəndələri vahid bir dövləti, milləti təmsil edən və son dərəcə bir-birinə bağlı olan insanlardır. Onların bir yerdə yaratdıqları mədəniyyət çox zəngindir. Bu mədəniyyət milli və dini baxımdan müxtəlif olsa da, eyni zamanda, bütöv və ahəngdardır.
Konfransda həmçinin Zaqatala rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi Zümrüd Ağakişiyeva çıxış edərək bildirmişdir ki, bugunkü tədbir mədəniyyətimizin, folklorumuzun, ümumilikdə milli-mənəvi dəyərlərimizin yaşadılması və təbliği baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Zümrüd Ağakişiyeva öz çıxışında həmçinin AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar İmanova minnətdarlıq edərək bildirmişdir ki, onun rəhbərliyi ilə son illərdə bölgədə aparılan elmi araşdırmalar, folklor mətnlərinin toplanması və nəşr olunması zaqatalalıları çox sevindirir. Və onlar bu işin böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini dərk edir və bu işi təqdir edirlər.
Zümrüd Ağakişiyeva həmçinin onu da qeyd etmişdir ki, əslində bu gün burada daha bir əlamətdar hadisə də qeyd olunur. Belə ki, bölgəmizdə aşıq kimi tanınan sevimli ziyalımız Valeh Rəhim oğlu Həsənlinin 80 illik yubiley tədbirinin rəsmi qeyd olunması da məhz bu günlə üst-üstə düşüb. Aşıq Valeh Həsənli "Sabaha gedən yol”, "Könlüm ayrılmayır Göyçə gölündən”, “Dastanlar”, "Vüqar və Aypara”, ”Mən necə yazmayım Zaqataladan?”, "Mərcan gözlər” kitablarının müəllifidir. 2 kitabı isə bu yaxınlarda işıq üzü görəcək. Vətənə, anaya məhəbbət, aşıq poeziyasına, xalq ədəbiyyatına, mənəvi irsimizə vurğunluq onun yaradıcılığının əsas mövzularındandır.
Konfransda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu Zaqatala rayon nümayəndəsi Kəmalə Əhmədova “Tolerantlıq və multikulturalizm ölkəmizdə həyat və düşüncə tərzidir”, AMEA Folklor İnstitutunun əməkdaşları – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mətanət Yaqubqızı “Azərbaycan folklorunda tolerantlıq və multikulturalizm”, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Zümrüd İbrahimqızı – Mənsimova “Zaqatala folklor mühiti”, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Atəş Əhmədli “Zaqatala son 5 ildə: folklorşünasın qeydləri” mövzularda məruzələr ediblər.
Çıxışlarda vurğulandı ki, ən qədim zamanlardan Azərbaycanda müxtəlif xalqların nümayəndələri mehribanlıq şəraitində birgə yaşayıb, burada dərin dostluq və qardaşlıq mühiti formalaşıb. Hazırkı dövrdə dünyada yaşanan proseslər onu göstərir ki, hər bir cəmiyyətdə, dövlətdə sabitliyin davamlı olmasını həmin cəmiyyətlərdə multikultural və tolerant dəyərlərin qorunması və inkişaf etdirilməsi şərtləndirir.
Konfransda həmçinin 2016-cı ildə Zaqatalada keçirilən “Azərbaycan folkloru və milli-mədəni müxtəliflik” Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransının çap olunmuş materiallar toplusu da (Bakı, Mütərcim, 234 səh.) kofrans iştirakçılarına təqdim edilmişdir. Xatırladaq ki, 19-20 may 2016-cı il tarixində Zaqatala şəhərində keçirilmiş “Azərbaycan folkloru və milli-mədəni müxtəliflik” Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransının təşkilatçıları Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu, AMEA Folklor İnstitutu, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi, Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi və Zaqatala Rayon İcra Hakimiyyəti olmuşdur.
“Azərbaycan folkloru və milli-mədəni müxtəliflik” Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransının materiallar toplusunun elmi redaktoru AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu-İmanov, tərtibçilər AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Atəş Əhmədli, AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Mətanət Yaqubqızı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun baş mütəxəssisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elnarə Əliyevadır. Kitabda sözügedən konfransda edilən məruzələrin mətnləri yer alıb. Atəş Əhmədli
ЗНАТОКОВ (Казахской менестреля на окружающую среду) 91
Улькер АЛЕКБЕРОВА. ОЗ, ТЫН ИСЮНЕ В ФОЛЬКЛОРЕ
ТЮРКСКИХ НАРОДОВ 97
Ельза ИСМАИЛОВА. МОТИВ ПЕРЕОДЕВАНИЯ В ЭПОСЕ
«КЕРОГЛУ» (На основе азербайджанской и турецкой версиях) 108
Eльнара ЕМИРЛИ. СЕМЕЙНЫЕ ОТНОШЕНИЯ
В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ЛЕГЕНДАХ И ПРЕДАНИЯХ 125
Xалида MАМЕДОВA.ИСТОРИЧЕСКИЕ КОРНИ МОТИВА
ЧУДЕСНОГО СОТВЕРЕНИЕ ЧЕЛОВЕКА(Связь рождение человека
с земной стихией) 132 Из классиков 141
Новые образцы Азербайджанского фольклоре 149
Из тюркского фольклора 165
Рецензии 193
Из жизни фольклора
“Dədə Qorqud”.
Elmi-ədəbi toplu, 2017/2 (61).
Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017.
Nəşriyyat direktoru:
Prof. Nadir Məmmədli
Ədəbi işçilər:
Sənubər Kərimova
Qumru Şəhriyar Operator:
Sədaqət Qafarova Kompüter tərtibçisi:
Aygün Balayeva
Kağız formatı: 60/84 32/1
Mətbəə kağızı: №1
Həcmi: 206 səh.
Tirajı: 300
Toplu “Elm və təhsil” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində
hazır diapozitivlərdən ofset üsulu ilə çap olunmuşdur. Toplunun üz qabığındakı şəkil: Mirzəxan Qafarovun
“Dədə Qorqud” lövhəsi
Ünvan: Bakı, 370004, 8-ci Kiçik Qala döngəsi, 31
Tel: 492-93-14; Fax: 492-93-14
1 Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/51/5
1 A.B.Lord 30-cu illərdə serb dastanlarını öyrənməkdə böyük işlər görmüş M.Pərrinin tələbəsi və davamçısıdır. M.Pərrinin bir məqsədi də o idi ki, şifahi dildə yaşayan serb dastanlarının mühüm cəhətlərini modellər əsasında aydınlaşdırsın. Belə bir suala cavab tapmaq lazım idi: öz dövründə yazıya köçürülməmiş “İlliada”, “Odisseya” kimi iri tutumlu dastanlar yüzillər boyu yaddaşlarda necə qalmışdı? Pərri bu suala belə cavab vermişdi: söyləyici heç vaxt dastanı əzbərləyib yadda saxlamır. Hər bir dastanda qəhrəmanın anadan olması, toyu kimi tipik, bazis situasiyalar var. Epik ənənədə isə bu vəziyyətlərin elementlərini şifahi şəkildə yaşadan söz qrupu və söz birləşməsi qəlibləri mövcuddur. Onlar söyləyici texnikasını təşkil edir və söyləyici ifa prosesində həmin texnikadan istifadə edib improvizə yolu ilə yaratmağa başlayır, yəni hadisələri sözlə canlandırır. Beləcə söyləyici bu yolla yeni dastan söyləyir. M.Pərri söz və ifadələrin işlənmə dairəsini müəyyənləşdirməyə çalışaraq onları sayaraq göstərmişdi ki, “bayquşgöz Afina” deyimi Homerdə 50 dəfə təkrarlanır və həmişə də misranın ikinci hissəsində gəlir. Göründüyü kimi, A.Lord müəlliminin bir çox ideyalarını özünün “Söyləyici” kitabında inkişaf etdirmişdir. Həmin kitab 1960-cı ildə çapdan çıxmış, folklorşünaslıqda böyük səs salmış və bir çox tədqiqatlara təsir göstərmişdir. Sovet alimi A.P.Qrinser özünün qədim hind dastanları haqqındakı əsərində A.Lordun müddəalarından istifadə etmişdir. Azərbaycanda maraq doğuracağını nəzərə alıb “Söyləyici” əsərindən bəzi fraqmentləri oxuculara təqdim edirik – tərcüməçidən.
2Tərcüməçinin şərhi: Azərbaycan dastan dilinə də çoxlu formul və formulik ifadələr səpələnmişdir. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”da ov mövzusu “av avlamaq, quş quşlamaq”, dağ ideyası “qarşı yatan qara-qara dağ”, yas mövzusı “ağ çıxarıb qara geyinmək” formullarında verilir. “Dirsə xan oğlu Buğacın boyunu bəyan edər” boyunda qurban mövzusunu “dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmaq” formulu bildirir. Boyun əvvəlində Bayındır xanın verdiyi qurbanla bağlı işlədilən bu deyim ozanın hazır saxladığı formuldur və elə ki, Dirsə xan “xatununa” həmin qurbandan danışır, ozan bu mövzunu bildirmək üçün Dirsə xanın dilini xarakterizə etmək xatirinə yeni ifadə axtarmır, sadəcə, öz formulunu Dirsə xanın dilinə qoyur, yəni o da “dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmaq” deyir.
1Tərcüməçinin şərhi. A.Lord üçün audioriyanın savadsızlığı süni düzəldilməmiş eksperimental situasiya kimi araşdırıcı qarşısına sual qoyur: necə olur ki, söyləyici belə sərbəst auditoriyanın önündə öz mətnini nəinki çalıb-oxuyur, həm də vəziyyətdən asılı olaraq mətni genişləndirib qısaldır? Aşağıda Lorddan gətirilmiş fraqmentdə bu sualın cavabı var. Biz isə öz tərəfimizdən konkretləşdirək ki, A.Lord müşahidə etdiyi dönəmdə söyləyicinin auditoriyasının sərbəstliyindən xüsusi ifa texnikasını səciyyləndirmək üçün və bir də bu texnikanın sayəsində şəraitə uyğun olaraq söyləyicinin öz mətnini tənzimləməsini göstərmək üçün danışır. Əski toplumda isə söyləyicinin vəziyyəti tamam başqa idi. Qədim mətnlərin söyləcisi – ozan kollektivinə qeybdən xəbər gətirəndir və deməli, kollektivinə bu zaman şaman sifətində görünür. Ozan ad verirsə, elçi gedirsə, deməli, bu ritualların aparıcısı, nəzarətçisidir. Bir sözlə, ozan kollektivi üçün yaşayır. Ancaq camaatın arasında yox, camaatdan qıraqda. Qədim ozan eyni zamanda həm şaman, həm ovsunçu, həm ağsaqqal, “hər şeyin bilicisin” idi. Artıq bu sadalanan sifətlər ozanı başqalarından ayırır, çünki şaman olan, ovsunçu olan, ozan olan yalnız odur. Təsadüfi deyil ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının sonunda deyilir: “Dədəm Qorqud gəlibən boy boyladı...” Dədə Qorqud olayların içində deyil də dışındadır və onlara dişardan gəlir. Əski toplumda ozan öz ulusunun bir çox mənəvi informasiyalarının konsentrasiya olunduğu varlıq kimi bilinir. Onun bədəni və ruhu ictimai şüurun yığıldığı “məkandır”. Ona görə də bu adam hamıdan biri deyil. Korluq, uzun ömürlük və s. ozanı adamların gözündə başqalaşdıran əlamətlərdəndir. Və qədim ozanın “soy soylama” texnikası da “qeybdən” alınmadır. Örnəyin, deyirdilər ki, hind dastançısı Valmiki ozanlıq vergisini Brahmadan alıb. Sonralar ozanın bu əlamətləri onun görkündən (obrazından) düşməyə başlayır. Özündə yalnız ozanlığı saxlamış bizim sənəkar dünyəviləşir, kollektivin “içinə” girir... Bir az sonra isə məclisdən ozanın dinləyicilərlə şirin-şirin söhbətinin, zarafatının səsi gəlir.
1 Narqa – birhürgüclü dəvə
2 Şın ayak – noqaylar çay içmək üçün istifadə etdikləri farfor piyaləni “şın ayak” adlandırırlar. Bu ifadə hərfi tərcümədə “çin piyaləsi” mənasını verir.
1 Don – əba, çuxa, üst geyim nəzərdə tutulur.
2 Ərəb – ərəb atı nəzərdə tutulur.
3 Aybolat – burnu əyri balta və ya qılınc
4 Şora – qədim Rusiyada knyazın yaxın xidmətçiləri və qoşunu
5 Şeqe – döyməklə hazırlanmış mismar (15 sm)
6 El əyəsi – yurdun, el-obanın sahibi
1 Maytaq – əsgər
2 Tayqan – Krımın Beloqorski rayonunda yerləşən Ozernoe kəndinin keçmiş adı.
3 Elkek – vətər, damar
4 Salp – şaqqıldamaq
5 Kürevke – qədim Rusiyada padşahların çiyinlərinə taxdıqları daş-qaşla bəzədilmiş çiyinlik
6 Tal – kiçik söyüd, kol söyüd
7 Yavır – çinaryarpaq ağcaqayın
1 Kuday – qut və ya Xuday türk mifologiyasında baş Allah hesab olunur (А.М.Сагалаев Урало-алтайская мифология: Символ и архетип. Новосибирск, Наука, 1991).
2 Dovdaq – durnakimilər dəstəsinə aid quş növüdür.
1 Elkek – noqaylara məxsus kökdən hazırlanan yemək növü
2 Azık – ərzaq payı
3Saraycuq – kiçik saray mənasını verən Saraycuq Noqay Ordasının mərkəzi idi. Möhtəşəm Qızıl Orda şəhərlərindən biri oları Saraycuq indiki Qazaxıstanın Quryev vilayətində Yayık (indiki Ural) çayının aşağı axarında yerləşirdi. Uzun müddət Qaradəniz sahillərindən və Aşağı Volqaboyundan Orta Asiyaya (Şərqi Türküstana) gedən ticarət yolu üstündə mühüm şəhər olmuşdur.
4 Elke – şam ağacı. Burada “saçlarını şam ağacı tək hörməyən” mənasındadır.
5 Olja – şikar (ov), qənimət (hərbi)
6 Qara – böyük
7 Gömmək – basdırmaq
1 Qara yer – quru yer, torpaq
2 Dutar – noqaylara məxsus saza bənzər simli musiqi aləti
2 Kıdır – türk, islam və yaxın Şərq inanclarında adı çəkilən Xıdır və ya Xızır peyğəmbər.
1İrtış – Çindən, Qazaxıstandan və Rusiyadan axan çay. Ob çayının əsas sol qoludur. İrtış çayının uzunluğu 4248 km təşkil edir (uzunluğuna görə Ob çayından böyükdür). İrtış Ob çayı ilə birlikdə uzunluğuna görə Rusiyada birinci, Asiyada ikinci, dünyada isə altıncı çaydır (5410 km).
2 Aykel – ortası deşik iri təbii daşdan, kənarları isə qızıldan və ya gümüşdən hazırlanan döş bəzəyi.
3 Yıpar – müşk siçanı
4 Karaqay – şam ağacı, noqay, başqırd və b. bir sıra türk xalqları şam ağacının növlərindən birini məhz belə adlandırır.
1 Kamka – qızıl və gümüş saplarla işlənmiş ipək parça
2 Kunadil – quşun doğulmamış və ya yenicə doğulmuş balası
3 Böldirek – canavar balası
4 Qayın – tozağacı. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da qayın ağacı olaraq adı çəkilir.
5Buncuk–XV-XIII əsrlərdə Tibet öküzünün və ya atın quyruğuna bağlanan hakimiyyət rəmzi olan ağac
6 Kavdan – otları qurumuş ərazi
7 Kutas – Tibet ökzünün quyruğundan hazırlanan əsgər medalı
1 Tulpar – türk, qırğız və altay mifologiyasında adı çəkilən qanadlı uçan at, Peqas ilə bənzərdir. Ağ və ya qara (tək rəng) at olaraq təsvir olunur. Ağ qanadları vardır və Kuday (Tanrı) tərəfindən qəhrəmanlara köməkçi olması üçün yaradılmışdır. Başqırd inanclarına görə qanadlarını heç kim görə bilməz. Tulpar qanadlarını yalnız qaranlıqda, böyük maneələri və məsafələri aşarkən açar. Onun qanadlarını kimsə görsə, Tulparın yox olacağına inanılır.
2 Xivə – indiki Özbəkistanda yerləşən qədim şəhər. Xivə qədim Xarəzmin mərkəzi şəhərlərindən biri idi. Xivə xanlığının paytaxtı olmuşdu.
1 Bügedek – noqaylara məxsus alaçıqların baş tərəfinə yerləşdirilən xüsusi qübbə, arka