Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

3.3. Sahibkarlıq fəaliyyətinin növləri və təsnifatı 
 
Sahibkarlıq  fəaliyyətinin  müxtəlif  cür  növləri  möv-
cuddur. Hər hansı biznes fəaliyyəti bu və ya digər dərəcə-
də  məhsul  və  xidmətlər  istehsalı,  mübadiləsi,  məhsulun 
bölgüsü və istehlakı ilə sıx bağlıdır.  Sahibkarlıq fəaliyyə-
tinin  aşağıdakı  növləri:  istehsal  sahibkarlığı,  kommersiya 
və  maliyyə  sahibkarlığı  fərqləndirilir.  Sahibkarlığın  adı 
çəkilən növləri bir neçə yarımnövlərə bölünür. Sahibkarlı-
ğın mövcud olan növ və yarımnövlərini aşağıdakı sxemdə 
göstərmək olar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sxem 1. Sahibkarlıq fəaliyyətinin növləri 
 
Sahibkarlığın növləri 
İstehsal 
Kommersiya 
Maliyyə 
 
Konsultativ 
İnnovasiya 
Xidmətlər  
göstərilməsi 
Elmi-texniki 
Məhsul istehsalı 
İstehlak məhsulları 
istehsalı 
İstehlak xidmətləri 
istehsalı 
İnformasiya 
Ticarət 
Alqı-satqı 
Ticarət- 
vasitəçilik 
Əmtəə 
birjası 
Bank 
Auditor 
Sığorta 
Lizinq 
Fond 
birjası 
Ümumi
 
idarəetmə 
Xüsusi 
xidmətlər 
Marketinq 
İnzibati 
İstehsal 
İnformasiya 
texnikası 
Kadr
 
idarəetməsi 
Maliyə
 
idarəetməsi 

---

 
 
54 
İstehsal  sahibkarlığı  fəaliyyətinin  ən  aparıcı  növü 
hesab edilir. Burada məhsul, əmtəə istehsalı həyata keçiri-
lir,  xidmətlər  göstərilir,  müəyyən  mənada  dəyər  yaradılır. 
Lakin  bazar  iqtisadiyyatına  keçid  şəraitində  bu  sferanın 
fəaliyyəti müəyyən uğursuzluğa məruz qalmışdır. Belə ki, 
təsərrüfat əlaqələri pozulmuş, maddi-texniki təchizat siste-
mi  zəifləmiş,  məhsul  satışı  kəskin  surətdə  aşağı  düşmüş, 
müəssisənin maliyyə vəziyyəti pisləşmişdir.  
Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk dövrlərində kommer-
siya sahibkarlığı daha geniş inkişaf etmişdir. Kommersiya 
sahibkarlığı alqı-satqı əməliyyatını əhatə edir. Sahibkarlığın 
bu  növündə  fəaliyyətin  nəticəsi  daha  tez  əldə  edilir.  Bu 
sfera son zamanlar fərdi və xüsusi sahibkarlığın inkişafı ilə 
əlaqədar  genişlənmişdir.  Burada  daha  çox  təşəbbüskar  in-
sanlar  fəaliyyət  göstərirlər.  Əgər  istehsal  sahibkarlığında 
müəssisənin  rentabelliyi  10-12%  həcmindədirsə,  kommer-
siya firmasında bu göstərici 20-30%  və daha çoxdur.  
Kommersiya  sahibkarlığı  daha  səmərəli  bir  növdür.  
Kommersiya  sahibkarlığının  ən  geniş  yayılmış  formaları 
kimi  əmtəə  birjaları  və  ticarət  təşkilatları  fərqləndirilir. 
Birjanın alver meydanında alqı-satqı ilə yanaşı, həm də sı-
ğorta  edilməsi,  veksellərin  alınıb-satılması  və  s.  bu  kimi 
məsələlər həll edilir. Dünya ticarət birjasının çiçəklənməsi 
dövrü London birjası başda olmaqla, XIX  əsrə düşür. Bu 
gün ən etibarlı və nüfuzlu birja Nyu–Yorkun Yoll-Strit kü-
çəsində yerləşən məşhur ticarət birjasıdır.  
Sahibkarlıq fəaliyyətinin növlərindən biri də maliyyə 
sahibkarlığıdır  (maliyyə-kredit).  Bu  fəaliyyət  sferasına 
tədavül və mübadilə daxildir. Maliyyə sahibkarlığı istehsal 
və kommersiya sahələrində formalaşır. Sahibkarlıq fəaliy-
yətinin  göstərilən  növlərindən  fərqli  olaraq,  maliyyə  sa-

---

 
 
55 
hibkarlığı  yüksək  rentabellik  normalarına  malik  olmur, 
onun səviyyəsi 5-10% həddində dəyişir.  
Ölkədə  pul  dövriyyəsi  ilə  sıx  əlaqədə  olan  maliyyə 
sahibkarlığı əsas yer tutur.  
Maliyyə  sahibkarlığının  fəaliyyətinin  əsas  sahələrini 
kommersiya bankları və fond birjaları təşkil edir. Adı çə-
kilən bu iqtisadi strukturlar həm də bazar münasibətlərinin 
ən mühüm atributlarındandır.  
Kommersiya  bankları  səhmdar  tipli  maliyyə-kredit 
idarəsi olub, kommersiya təşkilatlarının haqqı ödənilməklə 
kreditləşdirir, pul əmanətlərinin (depozit) qəbulunu həyata 
keçirir və müştərilərin tapşırığı ilə digər əməliyyatlar apa-
rır. Kommersiya banklarının gəlirlərinin əsas mənbəyi de-
pozitlərin  faiz  dərəcələri,  cəlb  edilmiş  vəsaitlər  ilə  ssuda 
vasitələri arasındakı fərqdən ibarətdir. 
Kommersiya banklarının əməliyyatları əsas etibarı ilə 
3  qrupa  ayrılır:  passiv  (vəsaitlərin  cəlb  edilməsi);  aktiv 
(vasitələrin  yerləşdirilməsi);  komissiyon  vasitəçilik  (müş-
tərilərin tapşırığı ilə müxtəlif əməliyyatlar). 
Kommersiya  banklarının  fəaliyyətlərinin  əsas  xüsu-
siyyətləri  müəssisələrin  vəsaitlərinin  cəlb  edilməsindən 
ibarətdir. Bu banklar kommersiya xarakteri daşıyaraq kre-
ditorlara pulları müəyyən müddətə və müəyyən faiz dərə-
cələri ilə verirlər. Kommersiya banklarının verdikləri kre-
ditlər bu və ya digər səbəbdən vaxtında qaytarılmalıdır.  
Bazar  münasibətlərinin  bir  sturukturu  və  maliyyə 
sahibkarlığının ən mühüm elementlərindən biri fond birja-