Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| əməktutumu – texnoloji əməktututumu ilə istehsala xidmə-
tin əməmktutumu məbləğindən ibarət olub, bunun əsas və N •İ p B 1 113 köməkçi fəhlələrin əmək məsrəflərini əhatə edir; məhsu- lun tam əməktutumu isə müəssisənin sənaye istehsal heyəti işçilərinin bütün kateqoriyalarının ümumi canlı əmək məs- rəflərinin məcmusunu əks etdirir. Əməktutumu göstəri- ciləri hesablanarkən əsas olaraq texnoloji əməktutumu götürülürki, bu da əməliyyat, hissə, qovşaq, məmulat və məhsul vahidi üçün vaxt normalarına görə hesablanır, is- tehsal və tam əməktutumları isə iriləşdirilmiş qaydada mü- vafiq işçi qrupları arasında münasibəti xarakterizə edən əmsalların köməyi ilə müəyyənləşdirilir. Vaxt norması – məhsul vahidi istehsalına sərf olunan iş vaxtının elmi əsaslandırılmış həcmidir; adam–saatla (dəqiqə ilə, günlə) müəyyən edilir. Vaxt norması müəyyən iqlim və təşkilati-iqtisadi şəraitdə işləyən bir və ya bir neçə icraçının əmək sərfini müəyyən edir. Vaxt norması hasilat normasını təyin etmək və məhsul vahidinin əmək tutumunu hesablamaq üçün əsas təşkil edir. Vaxt norması mühəndis hesablamaları və xronometraj ölçüləri əsasında müəyyən edilir. Onun tərkibinə iş vaxtının normalaşdırılan ünsürləri: hazırlıq tamamlama vaxtı (t h.t ); operativ vaxt (t op ); köməkçi vaxt (t köm ); iş yerinə xidmət vaxtı (t xid ) və fasilə vaxtı (tfas) daxildir: t vax = t h.t + t op + t köm +t xid + t fas Operativ, xidmət və fasilə vaxtlarının məcmusu ədə- di vaxtı təşkil edir. Müəssisədə fəhlələrin planlaşdırılmasında xüsusi yeri onların faydalı iş vaxtı təşkil edir. Bir fəhlənin plan ilindəki faydalı iş vaxtı fondu– həmin işçinin təqvim iş vaxtı fondunun plan üzrə işə çıxıl- mayan günlərin sayı (məsələn, istirahət, bayram, məzuniy- yət və s. günlər) və iş günlərinin ixtisar olunmuş saatları 114 qədər az olur. Fəhlənin plan ilindəki faydalı iş vaxtı fon- dunu (t fay ) hesablamaq üçün təqvim iş günlərinin sayından (K təq ) bayram və istirahət günlərin (K ist ), həmçinin müdi- riyyətin icazəsi ilə işə çıxılmayan günlərin sayını (K çıx ) çıxıb, alınan kəmiyyəti iş növbəsinin uzunluğuna (t növ ) vurmaq lazımdır, yəni: T fay = (K təq – K ist - K çıx ) • t növ Əsas fəhlələrin sayını istehsal proqramının əmək tutumuna görə, yalnız elə işlər və əməliyyatlar üzrə müəy- yən etmək olar ki, burada məhsul vahidinin və yaxud işin yerinə yetirilməsi üçün vaxt məsrəfi normasını təyin et- mək mümkündür. Digər hallarda əsas fəhlələrin sayını müəyyən edilməsi üçün xidmət normasından, ya da hasilat normasından istifadə edilir. Əsas işəmuzdçu fəhlələrin əməktutumuna görə müəyyən edilməsi üçün istehsal proq- ramının plan əməktutumunu il ərzində hər orta siyahı fəh- ləsinin faydalı (nominal) iş vaxtı fondu ilə normanın yeri- nə yetirilməsini nəzərə alan əmsalın hasilinə bölmək la- zımdır. Köməkçi fəhlələr üç qrupa ayrılırlar: a) əsas sex və istehsal sahələrində normalaşdırılan köməkçi işlərlə məş- ğul olan fəhlələr; b) yenə həmin sex və istehsal sahələrin- də normalaşdırılmayan köməkçi işlərlə məşğul olan fəhlə- lər; c) köməkçi və xidmətedici sex və təsərrüfatlarda çalı- şan köməkçi fəhlələr. Normalaşdırılan işlərdə çalışan kö- məkçi fəhlələrin sayının hesablanma metodikası əsas fəh- lələrin sayının hesablama metodikası aşağıdakı kimidir. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, burada istehsal proqramının əməktutumu əvəzinə köməkçi işlərin əmək tutumu əsas götürülür. Normalaşdırılmayan işlərdə çalışan köməkçi 115 fəhlələrin sayı iş yerlərinin miqdarına, yaxud xidmət nor- malarına görə müəyyən edilir. Ştat cədvəli isə müəssisələrin quruluş və ölçüsü, xü- susi bölmə və şöbələrin sayı, onların istehsalda düzgün yerləşdirilməsi əsasında müəyyən edilir. Kiçik xidmətedici heyətin sayı bir nəfər işçinin xid- mət normasına görə hesablanır. Müəssisələrdə çox vaxt gözətçilərin və mühafizəçilə- rin sayı – gözətçi və mühafizəçi məntəqələrinin sayına gö- rə və nəhayət şagirdlərin sayı isə – əlavə işçilərə olan tələ- bata əsasən müəyyən edilir. İstehsal heyətinin müəssisənin iqtisadi nəticələrinə təsiri onun fəhlələrin peşə hazırlığından asılıdır. Sənaye müəssisələrinin fəhlə hazırlığı əsasən texniki- peşə məktəbləri vasitəsi ilə aparılır. Texniki-peşə məktəblə- rində təhsil müddəti bir ildən üç ilə kimi müəyyən edilmiş- dir. Adətən, texniki-peşə məktəblərində hazırlanan fəhlə kadrları istehsal hazırlığı ilə yanaşı texniki və nəzəri biliyə də malik olurlar. Texniki-peşə məktəblərində təhsil müddə- ti bir il olan peşələr üzrə fəhlə kadrları ikinci dərəcəli, iki il- lik təhsil müddətində – iki-üç, üç illik təhsil müddətində ha- zırlanarsa, daha yüksək dərəcəli fəhlə kadrları hazırlanır. İstehsalın konkret şəraitindən asılı olaraq fəhlə kadrlarının əksər hissəsi bilavasitə müəssisələrdə hazırlanır. Müəssisələrdə fəhlə kadrları, əsasən, aşağıdakı for- malarda hazırlanır: a) fərdi formada – fəhlə kadrlarının hazırlanması hər bir şagirdin (yeni işə qəbul edilmiş işçinin) iş yerində təli- matçılar tərəfindən öyrədilməsi yolu ilə aparılır. Təlimat- çılar briqadirlər, baş ustalar və yüksək ixtisaslı fəhlələr ola bilər. Onlar şagirdlərə konkret peşə üzrə əməli olaraq iş 116 fəndlərini öyrənməyə və istehsalat vərdişi əldə etməyə kömək edirlər; b) briqada formasında – fəhlə kadrları hazırlığı briqa- da şəklində təşkil olunan işlərdə həyata keçirilir. Briqada- nın tərkibi və miqdarı peşələrin müxtəlifliyindən və isteh- salat şəraitindən asılı olaraq müəyyən edilir. İstehsalat tə- limini başa vurduqdan sonra şagirdlər öyrəndikləri peşə və ixtisaslar üzrə müəyyən edilmiş qaydada sorğudan (imta- handan) keçirilir və onun nəticəsindən asılı olaraq onlara müvafiq tarif dərəcələri verilir. Bu zaman təhsil müddəti üç aya qədər olur; c) qrup formasında – istehsalat təlimi peşə qrupları üzrə aparılır və təlim işləri xüsusi briqadasında, yaxud da tədris-istehsalat emalatxanalarında həyata keçirilir. Qrup formasında kadr hazırlığının briqada formasındakına nis- bətən fərqi ondan ibarətdir ki, briqada kollektiv fərdi işlər icra edən fəhlələrdən təşkil olunur. Qrup formasında daha mürəkkəb peşələr üzrə fəhlə kadrları hazırlanır; d) məktəb və kurslar formasında – istehsalatdan ay- rılmaq və ayrılmamaqla daha mürəkkəb peşə və ixtisaslar üzrə fəhlə kadrları hazırlanır. Özü də istehsalatdan ayrıl- madan təşkil olunan məktəb və kurslar və məktəblərdə isə müəssisələrarası formada həyata keçirilir. Belə kurs və məktəblərdə təhsil alanların sayı 10 nəfərdən az və 30 nə- fərdən çox olmamalıdır. Müəssisələr üçün mütəxəssis kadrları dövlət və qeyri-dövlət ali və orta ixtisas məktəblərində, kolleclərdə, universitetlərdə və Akademiyalarda hazırlanır. Mütəxəs- sislərin bu və ya digər mütəxəssis qrupuna aid edilməsi onların ali və orta ixtisas təhsili məktəblərini başa vurduq- dan sonra aldıqları diplomlar ilə müəyyən edilir. |