Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

FƏSĠL 10.  MÜƏSSĠSƏNĠN MALĠYYƏSĠ 
 
10.1. Müəssisənin maliyyəsinin mahiyyəti və funksiyası 
 
Müəssisələrin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətində maliy-
yənin  əhəmiyyətli  rolu  mövcuddur.  Təsərrüfat  hesablı  sə-
naye müəssisələrinin maliyyəsi pul münasibətlərinin planlı 
surətdə  təşkil  olunmuş  sistemlərindən  ibarətdir  ki,  bu  da 
pul  vəsaitinin  alınması  və  ondan  istifadə  edilməsi  ilə  əla-
qədardır. Sənaye müəssisələri öz istehsal təsərrüfat fəaliy-
yətini  həyata  keçirərkən  puldan  geniş  istifadə  edirlər. 
Müəssisələr istehsala sərf olunan xərcləri və onun nəticə-
lərini  pul  formasında  ölçür,  özlərinə  lazım  olan  istehsal 
vasitələrini  pulla  satın  alır  və  öz  hazır  məhsulunu  pulla 
realizə  edirlər.  Fəhlələr  və  qulluqçularla,  onların  sərf  et-
dikləri əməyə görə haqq-hesab pul formasında (əmək haq-
qı)  aparılır.  Müəssisələrin  xalis  gəliri,  yəni  mənfəət,  pul 
yığımı şəklində meydana çıxır. Müəssisələrin sərəncamına 
daxil  olan  pul  vəsaiti  bu  və  ya  başqa  pul  fondlarını  təşkil 
edir ki, bunlardan da sonra planlı qaydada müəyyən məq-
sədlər üçün istifadə olunur. Beləliklə, pul vəsaitindən ma-
liyyə formasında istifadə edilməsi, müəssisələrinin istehsal 
təsərrüfat  fəaliyyətinin  cəhətlərindən  biri,  onun  ayrılmaz 
tərkib hissəsidir. 
Maliyyənin  dərk  edilməsi,  onun  əsl  məzmununu 
müəyyən  etmək  üçün  onu  zahiri  görüntüsündən  –  forma-
sından təcrid etmək lazımdır. 
Maliyyənin  pulun  hərəkəti  formasında  görünüşü, 
onun  bir  əldən  digər  ələ  keçməsi  sübut  edir  ki,  maliyyə 
mahiyyət etibarilə ictimai-iqtisadi münasibətləri ifadə edir. 

---

 
 
262 
Pulun  hərəkəti  zamanı  tərəflər  –  firma,  müəssisə, 
idarə,  təşkilatlar  və  dövlət  arasında,  yəni  pulu  ödəyənlər 
və  onu  alanlar  arasında  ictimai-iqtisadi  münasibətlər 
əmələ gəlir. Başqa sözlə, maliyyə dəyərin pul formasında 
hərəkətindən  ibarət  olduğuna  görə  iqtisadi  münasibətləri 
özündə əks etdirir. 
Maliyyəyə,  bölgü  vasitəsi  kimi,  yəni  ümumi  daxili 
məhsulun bölgüsü və  məqsədli pul vəsaiti fondlarının  ya-
ranması ilə əlaqədar pul münasibətləri kimi də baxmaq la-
zımdır. Bu prosesdə, həm dövlətin, həm də təsərrüfat sub-
yektlərinin pul vəsaiti fondları yaranır və istifadə edilir. 
Bütün maliyyə əməliyyatları: büdcəyə ödəmələr, büd-
cədən maliyyələşmə, pensiya və müavinətlərin ödənilməsi, 
müəssisələrdə  yaradılan  məqsədli  pul  vəsaiti  fondları 
(amortizasiya fondu, əmək haqqı fondu, sosial inkişaf fon-
du  və  s.)  özündə  dəyərin  hərəkətini,  onun  bölgüsünü  pul 
formasında ifadə edir. Başqa sözlə, maliyyə-təsərrüfat sub-
yektlərinin  (müəssisə  və  təşkilatların)  və  dövlətin  pul  və-
saiti  fondlarının  yaradılması,  bölüşdürülməsi  və  bunların 
təkrar istehsal, stimullaşdırma və cəmiyyətin sosial ehtiyac-
larının  ödənilməsi  üçün  istifadə  edilməsi  prosesində  mey-
dana çıxan pul münasibətlərinin məcmusunu ifadə edir. 
Maliyyə  münasibətlərinin  ümumi  məcmusunda  bir-
biri  ilə  sıx  qarşılıqlı  bağlı  olan  aşağıdakı  sahələri  – 
təsərrüfat  subyektlərinin  (firma,  birlik,  müəssisə,  təşkilat 
və  idarələrin)  maliyyəsi,  sığorta  və  dövlət  maliyyəsi  bir-
birindən  fərqləndirilir.  Subyektlərin  fəaliyyət  xarakterin-
dən asılı olaraq, bu sahələrin hər birinin daxili də müxtəlif 
vəsilələrdən ibarət olur. Bu qəbildən olan hər bir vəsilə öz 
vəzifələrini  yerinə  yetirir,  maliyyə  aparatının  özünəməx-

---

 
 
263 
sus  strukturuna  malik  olur,  lakin  məcmu  halda  ölkənin 
maliyyə sistemini əmələ gətirirlər. 
Maliyyə sisteminin hər bir həlqəsi də, öz növbəsində, 
subyektlərin sahə mənsubiyyətindən, mülkiyyət formasın-
dan, fəaliyyət xarakterindən və başqa amillərdən asılı ola-
raq,  ayrı-ayrı  hissələrə  bölünür.  Maliyyə  sisteminin  qeyd 
edilən  sahə  və  həlqələri  arasındakı  əlaqələrin  mahiyyəti 
onların  fəaliyyətinin  qarşılıqlı  maliyyə  təminatından  iba-
rətdir  ki,  bu  da  vergilər,  yığımlar,  ayırmalar,  rüsumlar, 
cərimələr,  təxsisatlar  və  s.  formalarda  ifadə  olunur.  Bu 
qarşılıqlı əlaqələrin bünövrəsində təsərrüfat subyektlərinin 
(müəssisələrin,  təşkilatların)  maliyyəsi,  daha  dəqiq  desək, 
təkrar  istehsal  məsrəflərinin  maliyyə  təminatı  dayanır. 
Belə maliyyə təminatı üç formada həyata keçirilir: özünü-