Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

FƏSĠL 2. MÜƏSSĠSƏNĠN QURULUġU VƏ ONUN 
TƏKMĠLLƏġDĠRĠLMƏSĠ YOLLARI 
 
2.1. Müəssisənin quruluĢu və onu müəyyən edən 
amillər 
 
Elmi-texniki  tərəqqinin  yüksək  surəti  və  geniş  icti-
mai əmək  bölgüsü şəraitində sənaye  müəssisələrinin inki-
şaf səviyyəsi, onun istehsal quruluşu, ictimai istehsalın ar-
tımının  sürətləndirilməsi  və  iqtisadi  səmərəliliyinin  yük-
səldilməsi  üçün  son  dərəcə  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir. 
Məlumdur  ki,  müəssisə  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  surətdə  bağlı 
olan  müxtəlif  vəsilələrdən:  sexlərdən,  istehsal  sahələrin-
dən,  briqadalardan  və  ayrı-ayrı  iş  yerlərindən  ibarətdir. 
Müəssisənin  quruluşu  onun  tərkibinə  daxil  olan  vəsilələr 
arasındakı  kəmiyyət  nisbətini  ifadə  edir.  Ümumiyyətlə, 
müəssisənin iki növ quruluşunu: ümumi və istehsal quru-
luşunu fərqləndirirlər.  
Müəssisənin ümumi quruluşu dedikdə – onun tərkibi-
nə daxil olan həm istehsal, həm də qeyri – istehsal sahələri 
arasındakı  kəmiyyət  nisbətləri  nəzərdə  tutulur.  Müəs-
sisənin  istehsal  quruluşu  dedikdə  isə  yalnız  istehsal  böl-
mələri  arasındakı  kəmiyyət  nisbəti  başa  düşülür.  Müəssi-
sənin  quruluşu  onun  tabe  olduğu  yuxarı  dövlət  orqanı 
tərəfindən (əgər özəl müəssisədirsə, onda həmin müəssisə-
nin  quruluşu  təsisçilər  tərəfindən),  müəssisədaxili  bölmə-
lərin  (məsələn,  sexlərin)  quruluşu  isə  müəssisənin  özü 
tərəfindən  müəyyən  edilir.  Müəssisənin  istehsal  quruluşu 
ictimai əmək bölgüsünün, əsas istehsalların diferensiallaş-
dırılması və ixtisaslaşdırılmasının dərəcəsini əks etdirir. O, 
istehsal  bölmələri  arasındakı  nisbətlər  və  qarşılıqlı  əlaqə-
lər,  sexlər  və  istehsal  sahələri  arasında  ictimai  əmək  böl-

---

 
 
22 
güsü, müəssisənin məhsul buraxmasında onların rolu haq-
qında mühakimə yürütməyə imkan verir.  
Müəssisənin  istehsal  quruluşunun  və  onun  dəyişmə-
sinin xarakteristikası üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifa-
də  olunur:  müəssisənin  ümumi  məhsul  buraxılışı  həcm-
ində ayrı-ayrı istehsal bölmələrinin (o cümlədən əsas sex-
lərin),  məhsul  buraxılışının  xüsusi  çəkisi;  müəssisədə  ça-
lışan işçilərin tərkibində bu və ya digər istehsal bölməsin-
də, o cümlədən əsas sexində çalışan işçilərin payı; müəssi-
səni  əsas  istehsal  fondlarının  ümumi  dəyərində  ayrı-ayrı 
istehsal bölmələrinin, o cümlədən əsas sexin əsas istehsal 
fondlarının  xüsusi  çəkisi.  Məhsul  buraxılışı  göstəricisi 
müəssisənin  istehsal  quruluşunu  daha  dəqiq  xarakterizə 
edir. Çünki işçilərin sayının və əsas fondların həcminin ar-
tırılması  hələ  məhsul  buraxılışının  çoxaldılması  demək 
deyildir. Müəssisənin məhsul buraxma qabiliyyətinin artı-
rılmasında istehsal bölmələrinin həqiqi rolu təkcə mövcud 
işçilərin sayından və əsas fondların dəyərindən deyil, eyni 
zamanda onlardan istifadə səviyyəsindən də  xeyli dərəcə-
də asılıdır. Beləliklə, göstəricilər sistemindən istifadə edil-
məsi  müəssisənin  istehsal  quruluşunda  baş  verən  dəyişik-
likləri müxtəlif cəhətlərdən qiymətləndirməyə imkan verir. 
Müəssisənin  istehsal  quruluşunun  formalaşması  mü-
rəkkəb prosesdir və o, çoxsaylı iqtisadi, təşkilati və texniki 
amillərin  təsiri  altında  baş  verir.  Müəssisənin  istehsal  qu-
ruluşuna təsir edən mühüm amillər aşağıdakılardır: 
a) istehsalın həcmi artdıqca müəssisənin tərkibindəki 
həm  əsas  istehsal,  həm  qeyri-istehsal  bölmələrin  sayı, 
tərkibi, ölçüsü və onlarda çalışan işçilərin miqdarı da artır 
ki, bütün bunlar da mürəkkəb istehsal quruluşunun olması-
nı tələb edir. Məsələn, maşınqayırma zavodlarında istehsa-

---

 
 
23 
lın  həcminin  artması  əlavə  hazırlıq,  emaletmə  və  yığma 
sex və istehsalat sahələrinin yaradılmasını tələb edir; 
b) istehsalın ixtisaslaşdırılması və kooperativləşdiril-
məsi  dərəcəsi.  Məlumdur  ki,  yüksək  ixtisaslaşdırılmış  və 
kooperativləşdirilmiş  müəssisələrdə istehsal  quruluşu  uni-
versal müəssisələrdə olduğundan çox sadə olur. Bu onunla 
izah edilir ki, ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdə bir çox hissə 
və qovşaqlar, həmçinin yarımfabrikatlar və komplektləşdi-
rici  məmulatlar  kənardan  –  xüsusi  ixtisaslaşdırılmış  za-
vodlardan alındığına görə onların müəssisədə hazırlanma-
sına ehtiyac qalmır və bu da müəssisənin bölmələrinin sa-
yını azaltmağa imkan verir. 
c)  məhsulun  nomenklaturu  az  olduqda  müəssisənin 
istehsal  quruluşu  sadə,  çox  olduqda  isə  mürəkkəb  olur. 
Belə ki, məhsulun nomenklaturu çox olduqda əlavə sex və 
istehsal sahələrinin yaradılması zərurəti meydana çıxır; 
d) istehlak olunan xammal və materialın növü, çeşidi 
müəssisənin  istehsal  quruluşuna  dolayı  yolla  təsir  edir. 
Məsələn,  xammal  və  materialın  ölçüsü  və  forması  anbar 
təsərrüfatının  sayına  və  tərkibinə,  nəqliyyat  vasitələrinin 
növlərinə təsir göstərir; 
e) maşın və avadanlıqların sayı, tərkibi və yaşı. Təc-
rübə göstərir ki, müəssisənin avadanlıq parkında iş maşın 
və avadanlıqların xüsusi çəkisi artdıqca təmir işlərinin sa-
yının  artmasına,  deməli  müəssisənin  ümumi  quruluşunun 
mürəkkəbləşməsinə səbəb olur; 
f) istehsala texniki xidmətin təşkili səviyyəsi  yüksək 
olarsa,  yəni  istehsala  texniki  xidmət  ixtisaslaşdırılmış 
müəssisələr, sexlər və briqadalar tərəfindən həyata keçiri-
lərsə, onda müəssisədə köməkçi və xidmətedici sex və tə-
sərrüfatların sayı azalır; 

---

 
 
24 
ə) məhsulun xarakteri və onun hazırlanması texnolo-
giyası nə qədər mürəkkəb olarsa və onun hazırlanması çə-
tin  olarsa,  onda  müəssisədə  əlavə  bölmələrin  yaradılması 
zərurəti yaranır. 
Müəssisənin  istehsal  quruluşu,  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşır. Odur ki, çalış-
maq lazımdır ki, müəssisənin istehsal quruluşu imkan da-
xilində optimal, səmərəli olsun. Müəssisənin istehsal quru-
luşu o halda səmərəli və optimal hesab edilir ki, onun böl-
mələri  arasında  düzgün  mütənasiblik  yaradılsın  və  bu,  ən 
az xərclə daha  yüksək son nəticələr əldə edilməsini təmin 
etsin.  İstehsalın  son  nəticələri  –  onun  səmərəliliyini,  icti-
mai  tələblərə  və  ehtiyatlara  uyğun  gəlməsini  ifadə  edir. 
Adətən,  xalq  təsərrüfatı,  iqtisadi  rayon,  sahə  və  müəssisə 
səviyyələrində istehsalın son nəticələri fərqləndirilir.