Dərslik «Çİnar-çAP»

Birinci situasiya: Tutaq ki, dayanacaqda beş nəfər avtobıı gözləyir. Onlardan biri dirəyin yanında sakit dayanıb. Bir başqası bir yerdo qərar tuta bilmir: var-gəl edir. Üçüncüsü tez-tez saatma baxır... Avtobus gələndə isə biri qaça-qaça ona yaxınlaşır, bıı başqası isə avtobusa minərkən heç yerişini də pozmur.

İkinci situasiya: Azorbaycan SSR xalq artisti N. Zeynalova Cəhrə arvad rolunda çıxış edir. Tamaşaçılardan biri az qalır uğuıuıb özündən getsin. Qarşıdakı sırada oturmuş qadın da gülür, lakin o, elə gülür ki, heç dodaqlan da tərponmir.

Üçüncü situasiya: tutaq ki, dərsdə müəllim şagirdlərə 20 misralıq şer verib onu əzbərləməyi tapşırır. Şagirdlərdən biri şcrı tez əzborlədiyi halda başqası gec əzbərləyir.

Bu xüsusiyyətlər temperament xüsusiyyətloridir. Onlar insanm

448 psixi fəaliyyətini məzmuna görə deyil, dinamik cəhətdən xarakterizə edirlər. Şer əzbərloməyə aid misalı bu baxımdan təhlil edək. Şagirdlərin bir qismi şeri tez ozbərləyirlər. Hətta onlann içə-risində təlimdo gcri qalan şagirdlərə də az təsadüf olunmur. Bclə şagirdlər bu sahədə çox vaxt bəzi əlaçı şagirdlərdən daha yaxşı nə-ticə göstərirlor. Bir çox şagirdlər isə şcri sadəco olaraq gec əzbər-ləyirlər. Onların içorisində çoxlu əlaçı şagirdlərə də rast golmək miimkündür. Biz bunun səbəbini aşağıda nisbotən ətraflı izah cdəcəyik. Hələlik isə bir sualı aydınlaşdıraq: əgər şagird şeri tcz ozbərləyirsə, bu о demokdirmi ki, o, şcri horn də yaxşı başa düşür? Və yaxud: ogər şagird şcri gec əzbərləyirsə, bu о demokdirmi ki, о, horn do şeri yaxşı başa düşmür? Belə suallara cavab vermək asandır: şagirdin şcri tez və ya gec ozborlomosi nolo onun şcri yax-şı başa düşüb-düşmodiyini göstərmir. Burada biz müxtəlif variant-larla rastlaşırıq. Şagird:

1. 
   Şeri tez əzbərləyir, yaxşı başa düşür.
   
2. 
   Şeri tez ozbərləyir, yaxşı başa düşmür.
   
3. 
   Şeri gec əzborləyir, yaxşı başa düşür.
   
4. 
   Şeri gcc əzbərləyir, yaxşı başa düşmür.
   

Bu variantların müqayisəli təhlili göstərir ki, şcrin yaxşı başa düşülüb-düşülməməsi bilavasitə onun tez vo ya gec əzborlən-məsindən asılı deyildir. Şerin песо başa düşülməsi psixi foaliyyotin məzmunu (məsələn, təfokkürün inkişaf soviyyosi) ilo bağlıdır.

Bəzən şeri gec əzbərləmiş şagirdin tez əzbərləmiş şagirdə nisbətən daha yaxşı başa düşmosi yalnız bununla izah olunmalıdır. Şerin tez vo ya gcc ozborlənməsi isə psixi foaliyyotin ancaq vo ancaq dinamikası haqqında təsovvür yaradır. II vo III variantlann müqayisəli təhlili mohz bunu sübut edir.

Beləliklə, aydın olur ki, temperament xüsusiyyotləri psixi fəaliyyəti ancaq dinamik cəhətdən xarakterizə edir.

Temperament xüsusiyyətlərini düzgün xarakterizə ctmək üçün biz bir mühüm cəhoti dəqiqləşdirməliyik: psixi foaliyyotin dinamik xüsusiyyətləri çoxdur. Onlar tokco temperamcntlo deyil, horn do foaliyyotin motivləri, insanın adətləri, psixi halətləri, situasiyanın tələbləri və s. ilə şərtlənir. Misal göstərək: bir astagəl tələbə təsəv-vür cdin. Adi şoraitdo o, bir işi görənə qədər gün batır. Beləsi haqqında, adətən, deyirlor: elə bil ki, ayağının altında yumurta qalıb. İndi gəlin həmin tələbəni imtahan situasiyasında təsəvviir edək. Tutaq ki, qrup yoldaşları ona şparqalka ötürürlər: bu zaman onun hərəkotlori itiləşir, şparqalkanı bir göz qırpımında yoldaşından alıb gizlodir. Görəson, bunu no ilo izah ctmok olar? Tələbənin motivlori ilə: о da, başqa tələbolor kimi təqaüdo düş-mok üçün imtahanda yaxşı qiymət almaq istəyir. Bu о dcməkdir ki, fəaliyyətin motivlərindən asılı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikası dəyişilo bilər. Biz bura yuxanda qcyd ctdiyimiz amilləri (adətlor, psixi halətlər, şəraitin tələblori və s.) də əlavo edo bilərik. Lakin onların hamısı üçün bir cəhət sociyyəvidir: fəaliyyətin motivlərin-dən, insanın psixi halotlərindən və ya situasiyanın təloblorindən asdı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikasının dəyişilmosi müvoqqəti xarakter daşıyır. Yuxanda haqqmda danışdığımız tələbəyə imta-handan sonra fıkir vcrsok, asanlıqla görə bilorik ki, o, elə homin astagol adamdır. Bu temperamentlə bağlı cəhotdir.

Əgor psixi foaliyyotin dinaınik xüsusiyyətləri temperamcntlo müoyyon olunursa, onlar insanın davranış və rəftarında d a v a m -lı. sabit xüsusiyyətlor kimi özlorini göstərirlor. Bunu no ilo izah etmək olar? Foaliyyotin motivlo|ri vo ya şəraitin tələbləri ilo bağlı olan dinamik xüsusiyyətlər müvoqqoti xarakter daşıdığı halda, temperamcnti ifado cdon dinamik xüsusiyyətlərlərin davamli, sabit olmasi no ilo olaqodardir?