Dərslik «Çİnar-çAP»

N

əzəriyyə, eksperiment və praktika
Elmi-tcxniki tərəqqi dövrünün sociyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki. elm cəmiyyətin nəinki sosial, hom do iqti­sadi həyatına nüfuz edir, bilavasito məhsuldar qüvvəyə çevrilir; el-mi-texniki fıkrin nailiyyətlori sonayenin, kond tosorrüfatının, maa-rifın, səhiyyənin və s. inkişafında miihiim rol oynayır. Bütün elm sahəlorində olduğu kimi psixoloji tədqiqatın metodolokiyası və metodikasında da bu zomində yeni paradiqmalar (yunanca parade-iqma -misal, niimuno demokdir) və ya müddəalar omolə golmişdir.

XX osrin 30-cu illorində psixoloji todqiqala verilon osas tələb belo idi: nəzəriyyəsiz eksperiment hom kordur, hom do kardır. El­mi-tcxniki torəqqi dövründo iso psixoloji tədqiqatın metodologiya-sı və mctodikasının ən başlıca paradiqması aşağıdakıııdan ibarotdir: nəzəriyyə, eksperiment, praktika.

Bu baximdan başqa elm sahələrindo olduğu kimi, psixologiya­da da totbiqi todqiqatlar xiisusi ohomiyyot kosb edir. Lakin buradan səhv nətico çıxanb belo hesab etmok olmaz ki, miiasir dövrdo fun­damental todqiqatlann rolu guya azalmağa başlamışdır. Məsolənin belo qoyuluşu tamamilo birtorofli olardı. Başqa saholordo olduğu kimi psixologiyada da fundamental todqiqatlann ohomiyyoti noin-ki azalmir, oksino, clmi-tcxniki tərəqqi dövriindo daha da artir vo onlar bu şoraitdo totbiqi todqiqatlann inkişafında miihiim rol oyna-mağa başlayırlar.

Psixologiyada totbiqi todqiqatlar osason iki istiqamotdo apan-lir. Birinci istiqamot üçün başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, totbiqi problemlor fundamental todqiqatlar osasinda miioyyon olunur vo ya fundamental todqiqatlann noticolori bilavasito praktikaya totbiq edilir. Miixtolif elmlorin inkişaf tarixi göstərir ki, homin istiqamot totbiqi todqiqatlann somərəliliyi baxımından da böyük imkanlara malikdir: fundamental todqiqatlar vasitosilo kəşf cdilmiş vo ya mii­oyyon olunmuş qanunauyğunluqların praktikaya totbiq olunmasi üçiin bu zaman olverişli şorait yaranır. Bir çox elm saholorindo (no­zori fızika, riyaziyyat, kimya, biologiya və s.) apanlan fundamental todqiqatlann, mosolon, texnikanın inkişafı üçiin ohomiyyətini xa-tırlasaq, fıkrimiz aydin olar. Bu cohot psixologiya elmi üçün do so-ciyyovidir.

Totbiqi todqiqatlann inkişafında ikinci istiqamot do miihiim yer tutur: bu istiqamot daxilindo totbiqi todqiqatlar bilavasito funda-

100 mental todqiqatlann noticosi kimi deyil, praktik tolobatlar osasinda meydana çıxır. Bu zaman xalq təsərrüfatı vo modoniyyotin miixto­lif saholori totbiqi psixoloji todqiqatları maliyyələşdirir vo bununla da elmin inkişafı üçiin olverişli şərait yaradırlar. Homin istiqamot çərçivəsindo totbiqi psixoloji todqiqatlann bozi xiisusiyyotlori ilo tan ış olaq.

İctimai hoyatin ayn-ayn saholorindo comiyyotin obyektiv inki-şaf qanunlanna miivafiq olaraq miixtolif praktik mosololor meyda­na çıxır. Bu zaman clo bir voziyyot yaranir ki, elmdo (bizim misa-lımızda psixologiyada) holo öyronilməmiş hor hansi bir mosolo ic­timai hoyatin konkret bir sahəsindo böyük praktik ohomiyyot kosb edir. Totbiqi problemlərin holli baximindan burada iki yol vardir: praktika ya «oturub» homin problemin elmdo haçansa holl olunaca-ğı günü gözlomoli, ya da özünün inkişafı namino problemin tezlik-lo holl olunmasi iiçün tosirli yol tapmalıdır. Miiasir dövrdo ictimai praktika mohz ikinci yola üstünlük verir: bilavasito yaranmış prak­tik tolobatlann tomin olunmasi moqsodilo apanlan totbiqi psixolo­ji todqiqatlar da bu zomindo meydana çıxmışdır. Miioyyon bir praktik vozifoni bilavasito holl etmok. miivafiq tədqiqatın noticolo-rini tczliklo totbiq cdorok comiyyotin maddi vo ya monəvi hoyati-mn hor hansi bir cohotini daha da tokmilləşdirmək vo s. onlann osas vəzifəsini təşkil edir.

Təbiotşünaslıq (xüsusilo fizika, riyaziyyat. kimya, biologiya vo s.) vo texniki elmlor sahosindo totbiqi todqiqatlann ohomiyyoti, bi­rinci növbodo, onlann iqtisadi somorosi ilo miioyyon olunur. iqti­sadi somoro psixoloji todqiqatlar sahosindo do miihiim göstorici he­sab edilir. Hotta psixologiyanin bozi saholorindo, mosolon, miihon­dislik psixologiyasi vo ya təyyaroçilik psixologiyasi sahosindo iqti­sadi somoro todqiqatlann ohəmiyyətini göstərən osas meyar kimi meydana çıxır. Lakin bununla yanasi psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann psixoloji somorosi xiisusi ohomiyyot kosb edir. Bu to-sadiifi olmayib, hor şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, psixoloji tod-qiqatlarda iqtisadi somoro dolayi yolla - psixoloji somoro vasitosi­lo oldo edilir. Mosolon, doqiq miioyyon edilmişdir ki, kollcktivdo sosial-psixoloji iqlimin saflaşdırılması noticosindo omok mohsul-darlığı 18 faiz artir. Burada i/ahata, песо deyorlor, ehtiyac yoxdur. Tokco bu fakt psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann hom do böyiik iqtisadi ohomiyyoto malik olduuunu osash surotdo siibut et-di.

101

Çernobıl AES-də baş vermis qəza göstərdi ki, psixoloji tədqi-qatın nəticələrino məhol qoymamaq böyük iolakətlə nəticələnə bi­lor. Qəzadan bir neço ay ovvol psixoloqlar miioyyon etmişdilər ki, blokda iş şəraiti operatorlarda yeknəsəqlik (monotoniya) vo stress halları əmələ gətirir və nəticədə bəzən 30 - 50 saniyə operatorun şüurunun yaymması, yaxud yalançı qəza siqnalı «eşitmək» halları-na tosadüf edilir. Belo halların qarşısmı almaq üçün psixoloji tövsi-yələr hazırlanmış və AES-in rəhbərliyinə təqdim edilmişdir. Lakin həmin tövsiyolərin nozəro alınması rəhbərlik torofindon təxirə sa-lınmışdır. Yalnız qəzadan sonra bu fakt aşkar edilmiş və «Pravda» qəzcti haqlı olaraq, bu hadisəni bir sıra müəssisə rəhbərinin «psi-xoloji nadanlığının fenomcnal səviyyəyə çatması» ilo izah cdir. Deməli, psixoloji savadsızlıq bir sıra hallarda, nəinki ауп-ауп mü-ossisolordə, hətta böyiik bir regionda adamlara çox baha başa gəlir. Bu cəhət rəhbərlik və idarəetmə sahosindo daha aydın surotdo no­zoro çarpır. Belo ki, idarəetmədə təzyiq və qorxutma, adamları kabus kimi izləmək və uzun müddot xof içində saxlamaq, sosial gərginliyi artırmaqla mohdudlaşmır, işdən, foaliyyətdən, mənəvi sərvətlərdən yadlaşmanı güclondirir, ümıımin monafeyinə biganolik artır.