Dərslik «Çİnar-çAP»

VI FƏSİL

ŞƏXSİYYƏ Т QARŞILIQLI SOSİAL TƏSİRİN OBYEKTİ KİMİ
1. Foaliyyotin sosial (normativ) tənzimi: sosial mövqe, gözlomələr və nozarot
Şəxsiyyotin sosial qrupda ycrini tohlil etmok üçün psixologiya­da mövqe vəya status (latinca status - voziyyət demok­dir) anlayışından istifado olunur.

Hor hansi bir qrupu psixoloji cohotdon tohlil cdondo qrup üzvlərinin mövqcyinin eyni olmaması fakti dorhal diqqoti colb edir.

Sosial qrupda onun üzvlərinin mövqeyini sociyyolondinnok iiciin iki şkaladan - maaş codvoli vo hörmot şkalasından istifado et­mok olar. Golin, ovvolco hor hansi bir zavodun, fabrikin vo ya məktobin maaş codvoli ilo tanış olaq. Mosolon, məktəbin maaş cədvəlində, ovvolco, direktorun, sonra onun müavinlərınin, daha sonra metodıst müəllimlərin, baş müollimlərin, müəllimlorin vo s.

180 emok haqqı yazılır. Görəsən, moktob rohborlorinin, miiollimlorin ve başqa işçilərin pcdaqoji kollcktivdo nufuzu onlann maaş cədvə-lindoki yeri (sırası) ilo avtomatik surotdo miioyyon olununnu? ogor biz homin pcdaqoji kollcktivdo psixoloji todqiqat apanb onu hönnot şkalasına görə səciyyələndirsək, məlum olacaqdır ki, qrup­da adamlann mövqeyi muxtolif obyektiv vo subyektiv amillorlo şortlənir.

Əmok haqqı insanin sosial mövqeyini sociyyələndirən on umu-mi zahiri olamotdir. Lakin, bununla belo, onun özünəməxsus sosi­al-psixoloji ohomiyyoti vardir. Əmək haqqı insanin peşə-ixtisas (tohsil) soviyyosi ilo miioyyon olunur vo tutduğu vəzifə ilo bilava­sito bağlıdır. Bu baximdan mövqe anlayışı, birinci növbədə, şəxsiy-yotin hiiquq vo vəzifələri osasinda tohlil cdilmolidir. Sosial-psixo­loji todqiqatlar gostorir ki, şəxsiyyətin solahiyyoti bilavasito onun hüquqları ilo miioyyon olunur. Lakin solahiyyot holo şoxsiyyətin qrupda hörmət vo nüfuzunu öz-özünə miioyyon etmir. Burada psi­xoloji baximdan on başlıca çətinlik ondan ibarotdir ki, çox zaman şoxsiyyot özünün huquq konsepsiyasını həddindon artıq şişirtdiyi halda öz üzorinə düşon vəzifələri diizgiin qiymətləndiro bilmir. Ilk baxışdan no qodor qəribə görünso do, şoxsiyyotin qrup iizvlorino psixoloji tosir dorocosi onun hiiquqlanndan daha çox öz vəzifələri-ni layiqincə yerinə yetinnosilə bağlıdır.

Eyni bir qrupda eyni hüquqlu muxtolif şəxsiyyotlərin qrup uzvlorino tosir dorocosinin muxtolif olmasi kimo molum deyildir? Sosial psixologiyada bu cohoti şəxsiyyətin hönnət vo nüfuzu anla-yışı ilo ifado edirlor. Əgor solahiyyot şəxsiyyətin mövqcyini rəsmi səviyyədo xarakterizo edirsə, hörmət vo niifuz onun şəxsi qarşılıq-h miinasibotlor sistemindəki vəziyyətini əks etdirir. Hörmət vo nii­fuz psixoloji cohotdon şəxsiyyətin xidmotlərinin ətrafdakı adamlar torofindon tosdiq olunmasi, bəyonilməsi vo qobul edilmosi demok­dir. Hörmət vo niifuz insanin şəxsi qarşılıqlı miinasibotlor sistemin-doki voziyyotini xarakterizo etmok üçün miihiim ohomiyyoto ma­likdir. Bununla yanaşı olaraq onlar şəxsiyyotin öz səlahiyyotini müvoffəqiyyətlə hoyata keçirməsinin zəmri psixoloji şərtləri kimi meydana çıxır. ftfiı

Şəxsiyyotin hörmət vo nüfuzu onun əmək töhfolori ilo yanaşı hom də şox.i keyfıyyətləri, qrup üzvləri ilə münasibətlorinin xa­rakteri vo s. Лә miioyyon olunur. Hörmot vo nüfuzun formalaşma-sında cins-yaş amilləri (qoca, qadın vo s.) do miioyyon rol oynayır.

181

Hər bir adam bir песо sosial qrupun iizvii kimi foaliyyot gosto­rir. Mosolon, ailo şagird üçün bir qrupdur, sinif kollektivi ikinci, si-nifdoki dostları üçüncü, mohəllədəki yoldaşları dördüncü, bağ evindəki yoldaşlan beşinci qrupdur və s. İnsan 9-10, hotta daha çox sosial qrupun iizvii ola bilor.

Ünsiyyət dairəsi genişlondikco, insanin miinasibotlor şəbəkəsi do mürəkkəbloşir. Lakin bir cohot aydındır: insanin biitiin qruplar­da mövqcyi adətən eyni olmur. Hotta bir qrupda qeydsiz-şortsiz li-derə çevrilmiş hor hansi bir adam bozon başqa bir qrupda onun adi üzvlərindən biri kimi iştirak cdir vo oksino, bir qrupun adi iizvii başqa bir qrupda lidcr rolunda cms edir və s. İnkişaf səviyyəsinə, foaliyyot vo ünsiyyotin məzmununa görə bir-birindon forqlonon qruplarda: şəxsiyyətin statusunun muxtolif olmasi tamamilo qanu-nauyğun haldır. Lakin bununla belo iimumi cohot kimi qcyd etmok lazimdir ki, şəxsiyyətin bir qmpdaki mövqeyi onun digor qrupdaki mövqeyinin formalaşmasına bu vo ya digor dorocodo tosir gostorir. Mosolon, işlədiyi kollcktivdo adamın mövqeyinin yüksək olmasi onun ailədəki mövqeyinə miihiim tosir gostorir. Adama öz ailosin-do - hoyat yoldaşı, usaqlan vo b. böyük hönnətlo yanaşdıqda, bu, qonşuların ona miinasibətinə miihiim tosir gostorir vo s.

Bos, sosial qrupda insanlarm bir-biri ilo qarşılıqlı olaqo vo ra-bitolori no ilo şərtlənir? Bu prosesdo qrup üzvlərinin mövqeyi nə kimi ohomiyyoto malikdir? insanlarm sosial qrupda qarşılıqlı mii­nasibotlori öz-özlüyiində onlann mövqcyi ilo şərtlonə bilormi?

Birgo foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo insanlarm bir-birilo qar-şılıqlı olaqo vo rabitolori sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. insanlar sosial qrupdaki mövqelərindən asılı olma-yaraq sosial normalara omol edirlor.

Sosial normalar dedikdo tarixon omolo gəlmiş vo miioyyon olunmuş davranış vo foaliyyot qaydalan nozordo tutulur. Norma la­tin sözü olub qayda, niimuno demokdir. Siyasi, omok, hiiquq, mo­doni, etik (oxlaq) vo s. normalar buna misal ola bilor.

Insanlar sosial nonnalan monsub olduğu qrup vasitosilo mo-nimsoyirlor. Hor bir qrupda mövcud olan normalar da sosial norma-lardir. Qrup nonnalan comiyyotin sosial nonnalanm özünəməxsus şəkildə oks etdirir.

Sosial normalann funksiyalan muxtolifdir. Psixoloji baximdan onlann ikisi xususilo miihiimdur.

Sosial normalar, yuxanda qcyd cdildiyi kimi, birinci növbədə,

182 insanlarm münasibətlərini tonzim edir. Hor bir qrupda böyüklə ki-çik, qadınla kişi, müollimlə şagird, direktorla sex rəisi və başqaları •rasındakı miinasibotlor sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. Sosial normalann tənzimetmə funksiyasi dedikdo bu cohoti nozoro nhrlar. Onlann osas funksiyalarmdan biri iso qiymotlondirmo lunksiyasıdır, yoni insanlar sosial normalar vasitosilo noinki başqa ıdamların, hom do özlorinin davranış vo rəftarını qiymotlondirir, muxtolif yollarla özlərinin qarşılıqlı münasibətlorini tonzim edirlor. Bu yollara sosial nozarot sistcmi deyirlor.

Adamlar sosial normalara ya muxtolif soviyyolordo omol cdir, ya da onu bu vo ya digor dorocodo pozurlar. Şokil 28-do bu cohot öz oksini tapmışdır.

Əgər hor hansi bir adam sosial normalara artıqlaması ilo omol cdirso onun horokotlori muxtolif formalarda roğbotlondirilir. Əgər hor hansi bir adam bu vo ya digor sosial normam pozursa, ətrafda-kı adamlar dorhal ona muxtolif formalarda reaksiya göstərirlər: to-occiiblonir, hiddotlonir, ctiraz cdir, bu moqsodlo muxtolif sanksiya-lardan, cozalandirma todbirlorindon istifado edirlor.

Sosial nozarot sistemi iki soviyyodo - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qcyri-formal) vasitolorlo hoyata keçirilir. Miiossisonin mii-diriyyoti, həmkarlar toşkilatları, nozarot qruplan vo s.-nin miihiim funksiyalarmdan biri rosmi qaydalara miivafiq olaraq hoyata keci-rilon sosial nozarotdon ibarotdir. O, mahiyyot etibarilo hor bir işçi-nin foaliyyotinin mohz ictimai monasimn aydınlaşdırılmasından, comiyyotin monafcyi baximmdan qiymotləndirilməsindən başlayır vo muxtolif formalarda totbiq olunur.

Əmok vo ya tohsil miiossisosindo sosial nozarot, hor şcydən ovvol, torbiyocdici ohomiyyoto malikdir. Miiossisonin miidiriyyoti vo s. həmişə bu cohoto diqqot yctirir vo muxtolif yollarla şəxsiyyə-tin hiiquqi düşüncəsinə, oxlaqi şüuruna vo s. tosir gostorir. Homin proses somoroli olduqda, əwolcə şəxsiyyotin hiiquq qaydalan