Dərslik «Çİnar-çAP»

298

■avramaq, digor halda buraxilan sohvlori tapmaq, üçüncü halda iso ker bir obyektin no böyüklükdo, no fonnada, no rongdə olmasını ppmaq moqsodi qoyula bilor. Hor üç halda tosir edon obyektlorin pııqdarca eyni olmasina baxmayaraq diqqotin hocmi muxtolif ©lacaqdir. Qarşıdakı moqsod mürəkkəbləşdikco diqqotin hocmi [izalacaqdir. Çünki bu zaman diqqot hor bir ayn obyekt iizorindo daha cox mərkəzloşəcəkdir.

Diqqotin hocmi, çox vacib olan iki doroconi - diqqotin JBiorkozləşmo vo gorginlik dorocosini xarakterizo etmoyo imkan vcrir. Diqqotin mərkəzloşmə dorocosi hor biri tam aydınlıqla oks olunan obycktlorin mohdud miqdarda seçilməsində ifado olunur. Diqqotin gorginliyi iso yiiksok dorocodo morkəzləşmo ilo narakterizo olunur. Çox gorgin diqqot zamani obyekt hoddindon •rtıq aydinhqla dork olunduğu halda, otraf cisim vo hadisolor, demok olar ki, sezilmir. Bunu qaranlıq gecədo cib fənərinin saldığı İsığa bonzotmok olar. Bu zaman fənərin işığının fokusunda olan usimlor lap aydin, otrafda olanlar bir qodor aydin, xcyli konarda olanlar iso tutqun görünür vo ya heç göriinmür. Əlbottə, aydin riinon cisimlori diqqotin morkozloşdiyi obycktloro, lap aydin ■prunenlori iso gorgin diqqot obycktino zahiron bonzotmok olar. Cisimlori qruplaşdırmaqla diqqotin hocmini artirmaq olar. Horfiori yeni öyrənon uşaq iiçün hor bir horf aynca bir obyektdir, amma oxu Vordisi qazanmış uşaq üçün hor söz bir obyekt hesab olunur.

Diqqotin paylanmasi eyni vaxtda iki muxtolif vo daha artıq işi yerino yetirmok bacarığı ilo xarakterizo olunur. Əgər adam eyni vaxtda 2 vo ya 3 işlo məşğul olarsa (mosolon, miiollim sunfdo yeni materiah hom izah edir, hom şagirdlorin intizamma, тщ do öz izahatının aydin olub-olmadığına nozarot edirso), demoli, onun diqqoti eyni zamanda 2 vo ya 3 iş iizorindo paylamr. Əlbottə, bu zaman icra olunan işlorin hamisi eyni dorocodo aydin dork edilmir. Diqqotin paylanmasi bir sira sonot saholorindo (avtomobil, toyyaro sürüciisünün, dirijorun fəaliyyətində) çox vacibdir. Bu sahodo lazımi vərdiş qazanmış adamlarda diqqotin paylanmasi müvoffəqiyyətlə baş vcrir. Lakin diqqot həmişo muxtolif işlər arasinda paylana bilmoz. Diqqotin paylanmasimn osas şərti icra olunan işlərdon hec olmasa birinin icrasının yaxşı mənimsənilməsi, vərdiş halına keçməsidir. Əgər icra olunan işlərin hamıcı ycnidirsə, hcç biri yaxşı monimsonilməyibsə, diqqoti paylamaq miimkiin olmur.

299

Məsələn, eyni zamanda əzbər şer deməklə yanaşı katyt

iizərində mürəkkəb riyazi mosolo holl etmok çətindir. Bu halda Ыг foaliyyot növü digorini longidir.

Diqqotin paylanmasi icra olunan işlərin homcins vo y% muxtolif olmasindan, habelo homin işlərin monimsonilm# dorocosindon vo insanin yaşından asılıdır. Eyni zamanda ını olunan işlərdə bizo tosir cdən qıcıqlandırıcılar homcins olarsi, diqqotin paylanmasi asanlaşar, muxtolif cinsli olarsa çətinloşof. Mosolon, şəklə baxıb şəkil çəkmək yaddaşa görə şokil çokməkdoi asandır. Birinci halda diqqot daha asanliqla paylamr, ikinci halda iso bu nisboton çətin olur.

Diqqotin paylanmasi icra olunan işlorin bir-biri ilo no dorocod* six əlaqədə olmasindan da asılıdır. Əgər görülən işlor eyni bit foaliyyotin torkibino daxil olub bir sistem omolo gotirirso. diqqotin paylanmasi asanlaşır, oks halda iso çətinləşir.

Diqqotin paylanmasi yaşdan da asılıdır. Uşaqlar yaşlılara nisboton diqqoti paylamaqda daha çox çətinlik çəkirlər. BUB uşaqların mənimsodiklori işlərin azlığından, həcminin bir-biri ilo holo sistem omolo gotiro bilməməsindən iroli golir. Çünki icra olunan işlərdən biri yaxşı monimsənildikdo, yoni о sahodo miioyyon vərdişlər olduqda, diqqoti digor iş üzərino yönəltmok, onu iki iş arasinda paylamaq asan olur. Mosolon, I sinifdo oxu vərdişləri holo yaxşı yaranmadığı ilk dövrlordə şagirdlər mətni oxuyarkən monanı nozordon qaçırırlar. Lakin todriclə oxu vərdişi yarandıqdan sonra onlar mənanı dork edo bilir, yoni diqqotini iki is arasinda paylamağı da bacanrlar. Bozi tolobolorin miihazirolori dinloyib qeyd etmoyi bacarmamalan diqqoti paylaya bilmomolori ilo olaqodardir. Gctdikco bu sahodo vordiş yarandıqdan sonra mühazirəni yazmaq asanlaşır, çünki diqqoti paylamaq asan olur.

Diqqotin paylanmasi şagirdlər, müəllimlor, toyyarəçilər, idmançılar və başqaları üçiin vacibdir, bu, gone ınüəllim üçüfl xüsusilə ohomiyyotlidir. Əgor gone müəllim dcyəcəyi dərsin mozmununu yaxşı mənimsəməmişsə, sinfı idaro edə bilmə-yəcəkdir.

Diqqotin davamlılığı onun iimumi bir məqsədo tabe olan obycktlər iizorindo uzun miiddot vo fasilosiz olaraq saxlanılmasında ifado olunur. Burada diqqot bir obyektdon başqasına keçirsə do onlar iimumi moqsodo tabe olan foaliyyot obyektlori kimi qalır. Şagird misal holl edorkon, onun diqqoti

■rslıyə, oradakı misallara, roqəmləro, işarələrə, keçmiş təcrübəyə fcnolso də, ogər misal həlli davaın edərsə, deməli, diqqət ■vaınlıdır. Çünki burada bütün bu obyektlər ümumi meqsədə -hıalı holl etmək moqsədinə tabcdir. Buna görə do diqqətin vamlılığı foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilə müoy-n edilir. Əgər о miioyyon foaliyyotin iimumi istiqamotindən bnara çıxmırsa, davamh diqqot sayılır.

Diqqotin davamlılığı, hor şeydən ovvol, tosir edon obyektlorin n icra olunan işlorin rongarongliyindon, yeniliyindon, pnginliyindon, bir sözlə, dinamikliyindon asılıdır. Yeknosor ob-■ektlor longimo omolo gotirdiyindon diqqotin davamlılığını Baldir, onun tez yayinmasma sobob olur. Diqqotin davamhlığı kaliyyot prosesindo adamin foallığından asılıdır. Bununla borabor, ■qqotin davamlılığına onun marağı, yorğunluq dorocosi vo s. tosir (dir.

Diqqotin toroddiidii onun dinamik xiisusiyyotlorindon biri olub fctsan şüurunun osas obyektdon konar obyektə kcçmosi vo yeno do Bias obyektə qayıtmasında ifado olunur. Aydındır ki. bu zaman Mas obyektə yönolən diqqot gah zoifloyocok, gah da gorgin-pşocəkdir.

Diqqotin toroddiidii, adoton, hor 2-3 saniyodon bir baş verir. Buna goro do o, yalniz çox sürətli hərokətlərin fcrasına bu vo ya başqa dorocodo mane ola bilor. Lakin adam diqqotin nozoro çarpan toroddiidii olmadan 20-25 doqiqo, bozon daha artiq miiddotdo gorgin diqqotlo eyni bir iş iizorindo çalışa bilor.

Diqqotin kccirilmosi onun şüurlu surotdo bir obyektdon başqa obyekto vo ya bir fəaliyyətdən başqa foaliyyoto yonoldilmosidir. Bu, foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilo olaqodardir. Miiasir dövrdə miirokkob maşınların idaro olunmasi iiciin diqqotin keçirilməsi böyük ohomiyyot kosb cdir.

Diqqotin kecirilmosi onun yayınmasına çox oxşayır, lakin bunlar arasinda kcyfiyyotco forq vardir.

Diqqotin yayinmasi onun hazırda qarşıda duran moqsodlo olaqodar olmayan cisim vo hadiso üzərinə yönəlməsində (ado olunur. Mosolon, miiollim dorsi izah edorkon şagirdin küçəyə baxması, dorsliyini vərəqləməsi, yoldaşı ilə söhbot etmosi vo i. a. onun diqqotinin yayinmasim gostorir. Diqqotin yayinmasim

301

şərtləndirən amillər çoxdur. Buraya kənar qıcıqlayıcıların qüvvetl oxşarlığı və s. daxildir.

Bəzən diqqəti yayındıran bclə kənar qıcıqlandırıcılarH fəaliyyətə mənfı tosirini aradan qaldırmaq çotin olur. Bu da bir sıfl

səbəblərdən asılıdır. Mosolon, şəhərdə küço ilo sel kimi .mi» gedən maşınlann səsinin təsirini hcçə endirmok miimkiin olnmr, Bu halda diqqətin yayınmasının qarşısını almaq üçün qıcıqlaıt* dırıcıya «sakit münasibət» boslomok lazimdir. «Bu, maneoııın yayındıncı təsiriilo yeganə mübarizo vasitəsidir» (B. M. TeplovM

Diqqətin xüsusiyyotlorinin qısa xaraktcristikasından aydın ol ki, diqqotin səmərəli fəaliyyəti müxtəlif amillərdən asılıd Bııraya xarici qıcıqlann müxtolif xarakteri ilə yanaşı insanın dax vəziyyəti də ciddi tosir gostorir.

Bu iki amilin tosiri ilə insanda diqqotlilik vo ya diqqətsı/lık hallan, hotta diqqotin pozulmasi belo baş vero bilor. Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik hallan bozon müvoqqoti, ayn-ayn hallarda isi nisboton davamh sociyyə daşıyır. Yoni bu cohotlor şoxsiyyotın davamh xüsusiyyotinə çevrilə bilor. Bunu aydin tosovviir etmok üçün dalğınlığın psixoloji mahiyyotino nozor salmaq kifayotdir. '

Molumdur ki, dalğınlıq halmda insan bu vo ya digor obyekt iizorindo cəmləşə bilmir. Gorgin iş giinundon sonra yoigunluq, dorin kodor vo ya qayğı ilo olaqodar insamn öz daxili alomina çəkilməsi, maraqsız, yeknəsəq işi yerino yetirmosi vo s. dalğınlıq vəziyyəti törədə bilor. Dalğınlığın səbəbləri çox olduğu kimi onun tozahiir xiisusiyyotlori do muxtolifdir. Dalğınlığın adoton iki formasi qeyd edilir.

Bir halda dalğınhq ixtiyari diqqotin zoifliyinin tozahiirii olur. Yoni adam öz diqqotini lazimi obyekt iizorindo morkəzləşdiro bilmir, özündən asih olmadan bir obyektdon digorino yönolir. Bu ixtiyari diqqotin zoifliyindon iroli golon dalğınlıqdır. Belo dalğınlıq foaliyyot üçün xüsusilə zərorlidir. Şagirdlordo dalğınlığın bu formasi müşahidə edildikdo onlar no dors zamani, no do ev⁴! tapşırıqlarını yerino yetirorkon diqqotlorini lazimi obyektlor iizorindo comləşdirə bilmirlor ki, bu da onlann tolim foaliyyotino monfi tosir gostorir.

Dalğınlığın ikinci formasi ixtiyari diqqotin hor hansi obvekt iizorindo cox giiclii, gorgin vo davamh surotdo morkozloşməsi sayosindo baş vcrir. Bu halda konar qiciqlayicilar diqqoti osas obyektdon yayındıra bilmir, oksino, diqqotin gorginliyini daha da

Liinr. Belo dalğınlıq hah ciddi elmi problemin holli iizorindo Bşünən alimlərdə, yaradıcılıq axtanşlan ilo məşğul olan Kotkarlarda tez-tez özünü bünızo verir. M. Şoloxovun, Səməd Surgunun başqa sənətkarlann hoyatinda belo dalğınlıq halı az bmamışdır. Bu ilham voziyyotilə bağlı yaradıcılığın qüvvəsini və prginliyini ifado cdir.

Dalğınlıqla yanaşı diqqətdə başqa pozğunluq hallan da kşahido olunur. Bunlardan birincisi xəstolik noticosindo şüurun fcralması, onun təsir dairosinin məhdudlaşdırılmasıdır. Diqqotin fcf paylanmasını çox vaxt bununla əlaqolondirirlər. Belo patoloji bdiso beyindo baş veron iizvi xostoliklor zamani müşahidə olunur. iu zaman xosto yalniz ona çox tanış olan toəssüratlar dairəsində brokət edo bilir, yoni diqqotin dinamikası vo sahəsi yalnız ■byektiv ohomiyyoto malik olan obyektlərlo mohdudlaşır. Bozi Lstoliklər zamani iso diqqotin süstlüyü, zoif mütəhərrikliyi ■üşahidə olunur.

Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik şoxsiyyotin xarakter olamotino Lvrilo bilir, insana miinasibotdo do tozahiir cdir. Əlbəttə, bu cohot ■■ha çox şəxsiyyətin aldığı tolim-tərbiyədən, öz iizorindo işləmək, fcnütəkmilləşdirmək cohdindən, onun sərvot meylindən, dün-bagörüşü və oqidosindən, foaliyyotin xarakterindən və s. asılıdır. bncaq unutmaq olmaz ki, insana diqqətli olmaq şoxsiyyətin ■onovi alomini xarakterizo etmok üçün on vacib göstəricidir.