Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Hamse İlleri/ İlat-ı Hamse
Yüklə 8,05 Mb.
|
| 19. Hamse İlleri/ İlat-ı Hamse
ايلات خمسه Hamse il/ ulusları; İnallu (İnanlu/ Âyinlu), Baharlu, Arap, Basıri ve Nefer olmak üzere beş büyük ilden oluşmaktadır. Bu illerin “Hamse” adıyla anılır olmasının nedeni de budur. Hamse kelimesi Arapça olup, “Beş” rakamını ifade eder. Türkçe karşılığı “Beş İl/ Ulus” demektir. Bunlardan Basırilerin Lorlarla karışmış bir il olduğu, Arapların Huzistan’dan geldiği kabul edilir. İnallu, Baharlu ve Nefer’den oluşan diğer üç il Türk’tür. (Kâve Bayat, Şurûş-u Aşayir-i Fars 1309-1307 H/Ş., s.15) Bu beş il siyasi, ekonomik ve nizami birlik oluşturmak ve Kaşkayıların gücünü dengelemek amacıyla Hicri 1278-1279/ 1861-1062 yılında Fars mıntıkasında Nasreddin Şah’ın fermanıyla bir araya getirilmiştir. İlhan olarak başına da Şirazlı bir tüccar olan Kavamül- Mülk getirildi. Bu illerin etnik yapısı birbirlerinden farklıdır. Bunlardan İnallu, Baharlu ve Nefer illeri Türk’tür. Arap ve Basıri illeri ise, Arap karakteri göstermektedir. Hamse illeri, XIX ve XX. yüzyılın ilk yarısına kadar Kaşkayı ilinden sonra Fars Vilayetinin ikinci büyük ili olarak kabul edilirdi. Kaşkayı-yurd’un doğusunda perakende olarak yaşamaktadırlar. Bu mıntıka Fars vilayetinin kuzey, doğu ve güneydoğusu ile Isfahan-Şiraz, Şiraz-Cehrum karayolunun doğusudur. Hamse’nin tüm illeri, Hicri XIII/ XIX. yüzyılın sonuna kadar kışlak ve yaylaklar arasında göçü sürdürmüştür. Bu tarihten itibaren büyük bölümü yerleşik hayata geçmeye başlamıştır. Bununla birlikte Ş. 1366/ 1987 tarihi itibariyle Basıri, Arap, Baharlu, Nefer ve Kaşkayılardan ayrılıp Hamse’ye bağlanan Lor kökenli Kurşullu’lardan (Kurt-Şuli/ Kurt Şöllü) 4.768 aile göçe devam etmiştir. Bu aşiretlerin yaylakları; Cehrum, Darab, Fesa, Lar ve Mervdeşt’in doğusu, kışlakları; bahsekonu şehirlerin yanı sıra İstihban, Neyriz-i Fars’tır (Fars Neyriz’i). Hamse birleşiği/ federasyonundaki her il; tayfa/ aşiret, tire/ cemaat ve oba yapılanmasına sahiptir. Tayfayı han, tireyi kelenter, obayı bey/ aksakallar yönetir. Göç sırasında birkaç çadırdan oluşan aileler veya aynı cemaatten bir grup, “ordu” adı verilen bir teşekkülü oluşturur. Başlarında kethuda veya aksakal adı verilen bir temsilci bulunur. Bu şahıs, ordunun siyasi, idari, ekonomik ve diğer işlerini takip eder. İl, tayfa/ aşiret, tire/ cemaat ve oba liderlerine saygı ifadesi olarak “Han” adıyla hitap edilir. İlin siyasi yapılanmasında tire/ cemaat liderlerine çok önceleri “kelenter” adı verilirdi. Bu unvan zaman içerisinde kullanılmaz hale gelmiş, yerine “Han” kaim olmuştur. (http:fars-turk.blogspot.com, Ali Bölükbaşı, 26 Mart 2008)
1315/1936 35.000 hane 175.000-210.000 kişi 1317/1938 18.330 hane 91.650-109.980 kişi 1360/1981 15.000 hane 75.000- 90.000 kişi Mesud Keyhan, 1958 yılı itibariyle Fars bölgesindeki Hamse İl/ Ulusu nüfusunu 58 bin olarak kabul eder. Oranladığımızda, her ailenin altı kişiden oluştuğu görülmektedir. Arap İl/ Ulusu Bu ilin mensupları Arabistan, Yemen ve Umman’dan Fars Vilayetine göç etmiştir. Arap aşiretleri, İslamiyet’in ilk yıllarında İran’a gelerek Güney İran, bir kısmı Fars vilayeti, diğer bir grubu da Huzistan vilayetine yerleşmiştir. Arap ili Arapça, Türkçe, Lorca ve Farsça’dan oluşan karma bir dil konuşmaktadır. İlin Ş. 1311/ 1932 tarihindeki nüfusu 13 bin hane, 65-78 bin kişidir. Ş. 1342/ 1963 yılı nüfusu 4.395 hane 21.975-26.382 kişi, Ş. 1352/ 1973 yılında 7.325 hane, 36.625-43.950 kişi, Ş. 1360/ 1981 yılında ise, 6.820 hane, 34.100-40.920 kişidir. (Coğrafya-yı Keyhan, 2.cilt, s.86-87; İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2.cilt, s.669; İranşehr, 1.cilt, s.150-153, Aşayir-i Müteharrik Fars-Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, s.50-54)
Arap Basıri Aşiretini Oluşturan Cemaatler: Ferhad-Kalenderi, Behmei, Abduli, Lebu-Musa, Cupini, Kelbei, İlhani, Zöhrabi, Ali Kanberi, Ali Şahkulu, Henai, Altılı الطلى, Ali Kulu, Keremi. Arap Şeybani aşiretini oluşturan cemaatler: Ali-Saidi (Saidoğlu), Elvani, Tikritî, Beni- Abdullahî, Hasani, Dırazmî, İmadî, Abdül-Yusufî, Amele, Farsi, Lebu-Haci, Mirki, Vali-Şahi, Hoşnami, Yusuf Begi, Tikdili. Arap Cabbare Aşiretini Oluşturan Cemaatler: Ğani, Lordani, Şiri, Ebül-Hamdi Sehampur, Ebül-Hamdi Hüsrevani, Mezidi, Azizi, Abdür-Rezayi/ Abdüz-Zayi, Ali Muradi, Lor, Lor-Beg, Mirzayi, Kuçi Saferi, Cabiri, Piz-İslami, Hendemi, Gavmiş. Arap İli Yaylak ve Kışlakları Arap ilini oluşturan aşiret ve tireler, kışı Lar çevresindeki köylerde, Darab kentine bağlı Hacıabad ve İzedhast beldelerinde, bazen da Cehrum, Fesa, Neyriz ve Servistan şehirleri civarında geçirirler. Yaylakları; Çahar-rah, Gedar-Halis yamaçları, Kerbal, Neyriz’e bağlı Beşine, Servistan çevresi, Hazrek, Ersencan, Kurbal (Sur-Puniran Kasrüd-Deşt), Pasargad ve Bevanat (Suriyan) sınırları dahilindeki Saadetabad, Bağ-ı Siyah, Dehbid civarı, Abade kentine bağlı Ab-ı Barik ve Hunçist’dir. (Aşayir-i Müteharrik Fars-Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, s.48, 50-54) Arap İli’nin gelenek görenekleri Arap ili, Nevruz Bayramı ve Hz. Muhammed’in veladet/ doğum gününe özel önem vermektedir. Ramazan ve Kurban bayramlarına da teveccüh gösterirler. Kurban’da koyun kesilip, ihtiyaç sahiplerine dağıtılır. Dünürlük, Nikâh ve Düğün Oğlu delikanlılık çağına gelmiş anne baba, kendi ailerine uygun bir kızı seçer. Aksakal (Riş-i Sefid) adı verilen aşiret ileri gelenlerinden birkaç kişi kız evine gider. Dünürlük yapıldıktan ve rızayet/ olur verilince, damat kızın babasının elini öper. Kız tarafına elbise ve tatlı gönderilir. Nikâh sırasında tayfa, tire hanları ve ileri gelenler kız evine davet edilir. Oğlan evinin gönderdiği yemekler birlikte yenir. Nikâh esnasında gelinkızın “Evet” demesi esastır. Oluru alındıktan sonra, takdir edilen mihriyesi imza altına alınır. Bu evlilik, nüfus idaresinde de tescil edilir. Nikâh Merasimi sona erdikten sonra oğlan evi, aşiret mensuplarına kelleşeker (kellegand) adı verilen şeker kamışından imal edilmiş, özel kalıplara dökülmüş şeker gönderir. Buna karşılık, mali durumu uygun olanlar damada yakacak, koyun gibi hediyeler verir. Düğün süresi en az üç, en çok yedi gün devam eder. Düğün süresinde sazlar ve davullar çalar. hanendeler şarkı söyler. Son gün damada yeni elbiseler giydirilir. Davetliler damada “Şabaş/ Şad-baş” denen bir miktar para sunarlar. Gece olunca, damadın yanında bulunanlar, yengelerin eşliğinde gelin hanımı damadın çadırına götürürler. Yaşını başını almış olan yenge, gelin ve damada nasihatta bunduktan sonra haclegâhtan çekilir. Ölümle İlgili gelenekler Cenazeler, aşiretin konduğu/ ikamet ettiği yerin yakınına defnedilir. Cemaat, dağılmadan cenaze evine gelir. Ev sahibi ile birlikte yemek yenir. Yedi gün süre ile cenaze evinde Kur’an okunur. Son gün, cenaze merasimine katılanlar davet edilir. Verilen yemekle yas sona erer. Arap İli’nde cenazenin kırkı ve yıl dönümünde herhangi bir merasim düzenlenmez. 2.İnallu/ İnanlu Ulusu İnallu (İnanlu) ili, Fars Bölge Valiliği merkezi Şiraz’ın güneydoğusundaki Fesa ilçesinin Darab sınırına yakın mıntıkasında yaşayan Türk uluslarından biridir. İnallular, temelde Afşar ilinden türemiştir. İnalluların Fars Vilayetine hangi tarihte geldikleri konusunda açıklık bulunmamaktadır. Fesai’ye göre, İnalluların Fars Vilayetine gelişleri, Hicri VII veya VIII. yüzyılın başlarında gerçekleşmiştir. Pierre Oberling, İnalluların Hicri 904/ 1499 yılında grup halinde Afşar Uşağı ile birlikte Mansur Beg-Afşar önderliğinde Irak-ı Acem’den geldiğini belirtmektedir. İnallu ili, Hicri 1278/ 1861 yılında Basıri, Baharlu, Arap ve Nefer illeri ile birleşerek, “Hamse Birliği”ni oluşturmuştur. Birleşmeyi, muhtemelen bahsekonu illerin benzer aşiret nizamına ve ekonomisine sahip olmaları sağlamıştır. “Farsname-i Nasiri”, İnallu ilinin 25 tayfasının bulunduğunu, Henri Field ise 1914 yılında 14 kola ayrıldığını ifade etmektedir. Behmen Begi ise, İnallu ilinin; -Bayat, -Bulverdi, -Mir Hacılu, -Afşar, -İslamlu, -Karayi ve -Yağmurlu tirelerinden ibaret olduğunu kabul eder. Bunlardan sadece “Yağmurlu” tiresinin adı Farsname-i Nasiri’de bulunmamaktadır. Behmen Begi, İnallu adını “İnarlu” olarak kaydetmiştir. İran Aşiretler Merkezi’nin Ş. 1361/ 1982 yılı yayınında 11 tirenin adı zikredilmiştir. Tirelerden bazıları Fesai ve Behmen Begi’nin listesinde bulunmamaktadır. Bu tirelerden bir kısmı küçülmüş veya değişikliğe uğramıştır. Mesela Bul-Verdi veya Ebül-Verdi, bir zamanlar İnallu ilinin büyük tayfalarından biriydi. Hicri 1280/ 1863 tarihinde Şiraz’ın Aspas ve Ebül-Verdi köylerine gidip yerleştiler. Bir grup da Kaşkayı iline bağlandı. Zamanla Böyük Keşköllü (Keşkülî-Bozorg) ve Amele tayfaları içerisinde eridiler. İnallular, yerleşik hayata geçmiştir. İskândan önce Ramcerd, Mervdeşt ile Hafr/ Hefr, Darab ve Fesa bölgelerini yaylak ve kışlak olarak kullanıyorlardı. İnallu ilini oluşturan aşiretler, Türkistan’dan gelerek Fars vilayeti topraklarına yerleşmiştir. İlin nüfusu Ş. 1311/ 1932 tarihinde 5 bin aile, 25-30 bin kişi, Ş. 1360/ 1981 yılında ise Baharlularla birlikte 4.920 aile, 24.600-29.520 kişidir. Mesud Keyhan, bunlardan 10 bin hanelik bir grubun Azerbaycan Hamsesi’nde yaşadığını belirmiştir.
*1.Bazı kaynaklarda; -Bağımlu, -Îlhâs, -Nazarbeglu, -Şeyh, -Masumhani, -Casim, -Tikle, -Hacc-Tairlu, -Ahmedlu, -İsmailli, -Şari, -Segneri, -Kızılbaş, -Teke, -Çıhılı, -Doluhani, -Suruklu, -Yağmurlu, -Corga جرقه , -Çaklu, -Uşat اوشات , -Şuhud, -Zengene, -Hüsrevli, -Mahmudbeyli, -Dadibeyli, -Kurdbeylu tayfaları listeye eklenmiştir. Ancak bölgeki araştırmacılarca ihtiyatla karşılandığı için yukarıdaki listeye alınmamıştır. 2. Hamse ve diğer Türk illerinde tayfa adlarının sonundaki mensubiyet eki “li” ve “lu” olmak üzere her iki şekilde de kullanılmaktadır; -İslamlı/ İslamlu, -İran-Şahlı/ İran-Şahlu, -Reisbeglu/ Reisbeyli, -Dinarlı/ Dinarlu, -Nazarbeglu/ Nazarbeyli, -Ahmedli/ Ahmedlu, -Reisbeglu/ Reisbeyli... Segner/ Sekner, “Erkek köpek” demektir. Teke, bilinen anlamının dışında, çadır kurulurken kullanılan tahta çubukların yapıldığı ağacın da adıdır. (Coğrafya-yı Keyhan, 2.cilt, s.86; Mecmua-i Ittılâât ve Âmar-ı Îlât ve Tavâyif-i Aşayiri İran, s.86; Tağı Şahin, “Baharlılar”, s.16-19; http://fars-turk.blogspot.com, 26 Mart 2008; Dr. Hamid Cilveger, Azerbaycan Folklor Derlemeleri) 3.Baharlu İli/ Ulusu Baharlu ili, İslam öncesi ve sonrası dönemlerden beri Hemedan-Save-Erak arazisinde yaşamaktadır. Bu ilin coğrafi yaşam mıntıkası, Azerbaycan topraklarına dâhildir. Hemedan Bölge Valiliği’nin Memeseni nahiyesinin merkezi Akçay yakınındaki Bahar kentini de işaret etmek gerekir. Türkmenistan’da da “Bahar” isimli bir kale vardır. Bahar ili, kadim zamanlardan beri Türk ulusları içerisinde varolagelmiştir. Halen Güney İran’da büyük bir il olan Baharlular yaşamaktadır. m N. Velili şöyle yazmaktadır: “Hulâgu Han, Türkistan’dan İran’a 200 aile göçürdü. Bunların arasında Baharlular da vardı”. Baharlular önce bugünkü Doğu Azerbaycan sınırları içerisindeki Merağa arazisinde oturuyordu. Bugün Azerbaycan Cumhuriyeti şehirlerinden olan Şuşa ile Zengezur’a göçürüldüler. Bazı araştırmacılar, Baharluların Kara-Koyunlulardan olduklarını kabul eder. İranlı tarihçi Ali Rezm-ara, Şah İsmail Safevi’nin Hicri 913/1508 yılında Hemedan’ın yakınındaki Bahar kentini Abad hale getirdiğini ve Baharluları getirip buraya yerleştirdiğini, kente de bu ilin adı olan “Bahar” adını koyduğunu belirtmiştir. Kara-Koyunluların Ak-Koyunlulara yenilmesinden sonra, Hemedan’da yaşayan Baharluların bir bölümü, Ak-Koyunluların kendilerine zarar vereceğini düşünerek, Horasan’a göç etmiş veya kaçmıştır. Ancak Şah İsmail, onları tekrar geri getirmiştir. Baharlu ili, Kacarların son dönemlerinden beri, Fars Vilayeti topraklarındaki kışlak ve yaylakları arasında göç etmektedir. Mesud Keyhan, 1932 yılında Fars BV topraklarındaki Baharluların sayısının sekiz bin hane olduğunu belirtmiştir. Her aile dokuz kişi kabul edilirse, 1932 yılındaki nüfuslarının 70-75 bin olduğunu söyleyebiliriz. %2,5 artış kabul edersek bugünkü yaklaşık nüfuslarına ulaşabiliriz. Bu yolla tüm Türk il/ ulus ve tayfaların nüfuslarını güncelleyebiliriz. Tarihçi Taki Şahin, 1944 yılında yayınlanmış olan “Güney Azerbaycan” dergisinin birinci sayısında şöyle yazmıştır: “Nadir Şah’ın ölümünden sonra, XVIII. yüzyılın 30’lu yıllarında İran genelinde olduğu gibi Fars Vilayetinde de karışıklıklar yaşandı. Baharlu, Nefer ve İnallu/ İnanlulardan oluşan üç Türk ili, kendilerini korumak için bir araya gelip Kaşkayı ili birliğine katıldılar”. XIX. yüzyılın başlarında Kaşkayı Türk ili güçlenmiştir. Kacar şahları, Fars Vilayetine kendi memur ve valilerini gönderememiş, burada yaşayan güçlü Türk illerinin belirlediği Türk valileri onaylamak durumunda kalmıştır. Ancak bu husus, Kacar şahları ile Fars Vilayetindeki Türk illeri arasında, ayrıca illerin kendi aralarında anlaşmazlıkların çıkmasına neden olmuştur. Bu çerçevede Baharlu ve İnallu Türk illeri arasında çıkan niza/ sürtüşmeden her iki il zarar ve ziyana uğramıştır. Bundan ötürü köylerde yerleşik hayata geçenler olmuştur. 1876 yılında, Prens Ferhad Mirza Kacar Fars eyalet valisi olunca, Kavamül-Mülk Şirazi gibi feodallar, ayrıca ayan ve eşrafın desteği ile Kaşkayı iline karşı yeni bir iller birleşiği/ federasyonu oluşturdular. Bu Hamse İli’dir. Hamse birleşiği içerisindeki illerden Baharlu, Nefer ve İnallular Türk, diğerleri Arap ve Basıri’lerdir. Arap ve Basıri’lerin içerisinde haliyle Türk tireleri de bulunmaktadır. Kavamül-Mülk Şirazi, Hamse ilinin ilbegliğine getirilmiştir. Bütün bu gelişmelere rağmen Nefer, Baharlu ve İnallu illeri, Kaşkayılarla dostluk, kardeşlik ve yardımlaşma ilişkilerini sürdürmüştür. XIX. yüzyılın 80’li yıllarında Çerağ Ali Beg’in han/ kelenterliği zamanında Baharlu ili Fars Vilayetindeki Darab nehri boyunca yerleşerek, çiftçilik ve hayvancılıkla meşgul olmaya başlamıştır. Çerağ Ali Beg’in, Ahmedli beyi vasıtasıyla öldürülmesinden sonra, yerine Hasan Han Baharlu beg ve kelenter olmuştur. Bundan sonra Nefer ve İnallular da yerleşmeye başlamıştır.
Yüklə 8,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||