Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Huseyin TABATABAI <tabatabi.htm>(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

7............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

1- Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Əlif, lam, mim.

2- Allahdır ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Diridir, (varlıqlarını)

qoruyub idarəçidir.

3- O, sənə kitabı haqq və özündən əvvəlkiləri təsdiqləyici olaraq

endirdi. O, Tövratı və İncili də endirmişdi.

4- Daha əvvəl, insanlara yol göstərici olaraq. Furqanı (dini) də

endirdi. Şübhəsiz ki, Allahın ayələrini inkar edənlər üçün şiddətli

bir əzab vardır. Allah güclüdür, intiqam alıcıdır.

5-Şüphesiz, yerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz.

6- Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi surət verən Odur. ONdan

başqa ilah yoxdur; üstün və güclü olandır, hikmət sahibidir.

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................ 8

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Surənin ana hədəfi, möminlərin dində ortaq bir söz ətrafında

birləşməyə, dinin qanunlarının qorunmasına istiqamətli səylər

məzmununda səbir göstərməyə və dayanıqlılığa çağırılmalarıdır. Son

dərəcə həssas bir nöqtədə ol/tapıldıqlarına diqqətləri çəkilərək,

Yəhudi, Xristian və müşriklərdən ibarət olan/yaranan bir düşmən çevrəsiylə

əhatə edildikləri vurğulanır. Bu birliklər bir araya gəlmiş və Allahın

nurunu əlləri və ağızlarıyla söndürmə qərarını al/götürmüşlər.

Surənin bir dəfədə enmiş olması güclü bir ehtimaldır. Çünki iki

yüz/üz ayəs(n)i arasında başından sonuna qədər bir ahəng və intizam

olduğu, ayələr arasında güclü bir bağ ol/tapıldığı, məqsədlərinin

bir-biriylə əlaqəli olduğu açıqdır.

Buna görə, zehinimizdə belə bir dünyagörüşü ağırlıq qazanır:

Bu surə Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) endiyi zaman, mövqes(n)i hələ

tam mənasıyla sabitlik qazanmış deyildi. Çünki surədə Uhud

döyüşündən, Necran Xristianlarıyla lənətləşmədən, Yəhudilərin

bəzi tutum və davranışlarından danışılır. Müşriklər əleyhinə

mübarizə etməyə bağlı təşviq edici ifadələrə yer verilir. Səbirli

olma gərəyi vurğulanır, bir-birlərini səbrə tövsiyə etməyə və aralarında

birlik, birlik meydana gətirməyə bağlı çağırılar edilir. Bütün

bunlar göstərir ki: Al/götürü İmran surəsi endiyi sıralarda Müsəlmanlar

bütün gücləriylə və bütün imkanlarıyla dinin varlığını müdafiə etmə

imtahanıyla qarşı karşıyaydılar. Bir tərəfdən Yəhudi və Xristianların

qışqırtmaları nəticəs(n)i, birlikləri içində baş göstərən həll edilmə

və çatırdamalara qarşı müqavimət göstərir, dəlillər/sübut edər göstərir, cavablar

təqdim edirdilər. Bir tərəfdən də müşriklərlə döyüşürdülər. Onlar

döyüş halında və can təhlükəsizliyindən məhrum bir mühitdə yaşayırdılar.

Çünki İslamın çağırışı əks-səda oyandırmışdı. Bütün dünya; Yəhudisi

və Xristianı, Ərəb müşrikləri, daha gerilərdə Bizanslılar,

İranlılar vs. İslam əleyhinə hərəkətə keçmişlər idi.

9............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Uca Allah, bu surədə möminlərə vasitəsilə hidayət tapdıqları

dinin könüllərini xoş tutacaq, şeytanın ürəklərinə təlqin etdiyi

şübhə və vəsvəsələri aradan qaldıracaq, əhli kitabın sapdırıcı aldatmalarını

təsirsiz hala gətirəcək gerçəklərindən bəzilərini xatırladır və

bu məzmunda bu gerçəyi vurğulayır; Allah mülkünü idarə etməkdən

qafil deyil. ONun yaratdığı varlıqların ONU aciz buraxmaları

söz mövzusu ola bilməz. ONun dinini seçib qullarından bir qrupu bu

dinə çatdırmış olması həmişə sürüb gələn teamüllerin və kəsilməz

bir sünnənin gərəyidir. Səbəblər və xəstəliklər qanunudur bu. Bu səbəbdən

mömin və kafir səbəblər qanununa görə hərəkət etmək vəziyyətindədir.

Bir gün kafirin lehinə, bir başqa gün də möminin lehinə

olar. Yurd imtahan yurdudur. Bu gün iş günüdür. İmtahan və

işin qarşılığı isə, sabah veriləcək.

(Al/götürü İmran / 1-2) "Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Əlif, lam, mim.

Allahdır ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Diridir, (varlıqlarını)

qoruyub idarəçidir." Ayə-əl Kürsini təfsir edərkən, bu ifadəylə əlaqədar

şərhlərdə ol/tapıldıq. Bu şərhlərimizdən bu nəticə çıxdı:

Burada nəzərdə tutulan, uca Allahın var etmə və var etdiyini idarə etmə

işini əskiksiz bir şəkildə yerinə yetirdiyi, varlıqlar üzərində yöneticikaim

olduğudur. Bu halda varlıqlar aləmi, objeleri və təsirləriylə

Allahın rəhbərliyi, suverenliyi altındadır. Bu, şüursuz təbii səbəblərinkinə

bənzər tam təsirdən ibarət bir suverenlik deyil. Tərsinə,

elm və qüdrət tələb edən həyat xüsusiyyətli bir suverenlik söz mövzusudur.

Buna görə ilahi məlumat, varlıqlar aləminə nüfuz edicidir və heç bir

şey bu məlumatın əhatəsinin xaricində qala bilməz. İlahi qüdrət də varlıqlar

aləminə suverendir. Bu aləmdə ONun diləyi və icazəs(n)i olmadan

heç bir şey meydana gəlməz. Buna görə iki ayənin ardından bu qiymətləndirmə

cümləsi iştirak etmişdir. "Şübhəsiz, yerdə və göydə Allah'

a heç bir şey gizli qalmaz. Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi şəkil

verən Odur."

Al/götürü İmran surəsinin başındakı bu altı ayə, surənin ehtiva etdiyi

detalları -əhatə edici (surənin ana hədəfindən danışmışdıq) bir

xülasə-giriş xüsusiyyətindədir. Bu səbəbdən bu ayə də, mövzuya hədəfi

nəticələndirəcək bir növdə küllü şərhlə daxil olma

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................ 10

landıracak bir növdə küllü şərhlə daxil olma mövqesindədir.

Necə ki "Şübhəsiz, yerdə və göydə Allaha..." cümləsiylə başlayan

son iki ayə də, şərh sonrası səbəbləndirmə funksiyasını görür.

Buna görə, əhatəli girişin tamamlanışını təmin edən söz, ortadakı

iki ayə olaraq ön plana çıxır: "Sənə kitabı endirdi... üstün iradəlidir,

intiqam alıcıdır."

Bu səbəbdən, belə bir məna ortaya çıxmış olar ki, möminlər

bunu ağıllarından çıxarmamaları lazımdır: İman etdikləri Allah,

üluhiyyətdə təkdir. Varlıqlar üzərində həyat sahibi bir suverendir.

Varlıqların idarəsi ONun təkəlindədir. Mülkündə ONA üstünlük

təmin edilə bilməz. Kainatda ancaq ONun dilədiyi və icazə verdiyi şey olar.

Möminlər bu gerçəyi düşündükləri zaman, haqqa çatdıran kitabı,

haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran və işıqlandırıcı Furqanı endirənin O

olduğunu bilərlər. Uca Allah, yol göstərici kitabı endirərkən, heç

şübhəsiz səbəblər aləmində və azad seçki mühitinə suveren

olan qanunları qüvvəyə qoymuşdur. Kim iman etsə, mükafatını al/götürəcək;

kim də inkar etsə, Allah irəlidə onu cəzalandıracaq.

Çünki O, güclüdür, intiqam alıcıdır. Bu da bundan ötəridir ki; O,

Allahdır. ONdan başqa ilah yoxdur ki bu istiqamətlərdə hökm etsin. Kafirlərin,

möminlərin vəziyyəti ONdan gizli qala bilməz. Davranışları və

küfrləri ONun iradəsinin və meşietinin xaricində reallaşmaz.

(Al/götürü İmran / 3) "O, sənə kitabı haqq və özündən əvvəlkiləri təsdiqləyici

olaraq endirdi." Daha əvvəl, "endirmə" sözünün peyderpey endirmə "inzal"

sözününsə bir dəfə də endirmə mənasını verdiyini ifadə etmişdik.

Bu qiymətləndirməmiz, aşağıdakı ayələrdə keçən "endirmə" sözünün

ifadə etdiyi məna ilə ziddiyyət təşkil edirmiş kimi görülə bilər.

"Quran ona tək bir dəfədə, toplu olaraq endirilməli deyil idimi?"

(Furqan, 32) "Bizə göydən bir süfrə endirə bilərmi?" (Maidə, 112)

"Ona bir ayə endirilməli deyil idimi?" (Ən'am, 37) "Də ki: Şübhəsiz

Allah, ayə endirməyə güc çatdırandır." (Ən'am, 37) [Bilindiyi kimi bir

ayənin indirilişi, ancaq bir dəfədə və toplu olaraq düşünülə bilər.] Bu

yüzdən bəzi təfsir alimləri: Ziddiyyəti ortadan qaldırmaq üçün ifa

11............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

deyle əlaqədar olaraq belə demək daha uyğundur: "Sənə kitabı endirdi"

demək, "Onu bir endirmənin ardından təkrar endirdi" deməkdir."

demişlər.

Bunu belə cavablandırmaq mümkündür: İndirişin peyderpey

reallaşdırılmasından məqsəd, hər hansı bir şeyin cüzlərinin indirilişi

əsnasında, bu cüzlər arasında əhəmiyyət veriləcək qədər bir zaman

aralığının ol/tapılması deyil. Əksinə, cüzlərinin mövcudluqları ilə

meydana gələn mürəkkəb varlıqların bəzən bütün cüzləri ilə olan elin idisi

göz qarşısında saxlanılar ki, bu vəziyyətdə parçalara bölünməmiş

tək bir şey olaraq ortaya çıxar. Bu məzmunda, "Göydən bir su

endirdi." (Rə'd, 17) yəni yağış yağdırdı, ayəsində olduğu kimi belə

bir varlıq üçün bir dəfədə indirilişi ifadə edən "inzal" sözü istifadə edilər.

Bəzən də mürəkkəb varlıqlar, ard-arda meydana gəlmələriylə

özlərini meydana gətirən cüzlərinin tamamilə deyil də hər birisiylə olan

elin idisi göz qarşısında saxlanılaraq qiymətləndirilər. Cüzlərin ard-arda

yaranmaları əsnasında, aralarında uzun bir zaman aralığının ol/tapılıb

ol/tapılmaması heç bir şeyi dəyişdirməz. İşdə bu hadisəyə "peyderpey

meydana gəl" deyilir və belə bir indiriliş "endirmə" sözüylə ifadə edilər.

Bu ayədə olduğu kimi "Odur ki yağışı yağdırar." (Şura, 28)

Buradan çıxan nəticə budur: Ziddiyyətə nümunə olaraq göstərilən

ayələr arasında əslində ziddiyyəti sərgiləyəcək bir ayə yoxdur.

Çünki: "Quran ona tək bir dəfədə, toplu olaraq endirilməli deyil

idimi?" ayəsindən məqsəd, Quranın fərqli işlər, hadisələr və zamanlarla

əlaqədar olaraq ayələrinin ard-arda endirildiyi kimi bütününün də

uzun bir zaman aralığı olmadan, bitişik və tək bir zamanda ayələrin

ard-arda indirilişi şəklində ona nazil olmasıdır. Bu, eyni zamanda

yuxarıda nümunə göstərilən o biri ayələr baxımından da etibarlı

bir cavabdır.

Yuxarıda işarə etdiyimiz bəzi təfsir alimlərinin "Sənə kitabı

endirdi." cümləsiylə əlaqədar şərhləri istehsan [şəri dəlillərdən

birinə söykən/dözmədən sırf ilk nəzərdə xatirə gözəl görünən şəxsi

görüş] olub qəti olaraq sözün lüğətdəki mənasını təyin etmədə

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................12

caiz olmamaqla birlikdə, adı çəkilən ayələrə söykən/dözərək fərz edilən

ziddiyyəti də ortadan qaldırmır. Tam tərsinə ziddiyyət olduğu kimi

söz mövzusudur. [Çünki "bir endirmənin ardından təkrar təkrar endirdi"

cümləsi tədrici endirmədə istifadə edilən başqa bir ifadədir və bu

ifadəylə əlaqədar olaraq da endirmə sözü istifadə edilməlidir. Nəticə olaraq

də söz mövzusu ayələrdə endirmə sözünün istifadə edilmiş olmasının

səbəbi bu şərh et açıqlığa qovuşdurula bilməz.] Verilən cavabın

qeyri-kafiliyi açıq-aşkar ortadadır.

Qurani Kərimdə, kitabın Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) indirilişi

həm "endirmə" həm də "inzal" ifadəsiylə izah edilmişdir. "Enmə" (nüzul)

hərəkəti, hər hansı bir şeyin bir şəkildə çıxdığı yüksək bir mövqe

və ya məkanın yanında, yönəlib qərar edəcəyi aşağı bir mövqe

və ya məkanı da tələb edir. Uca Allah, şəxsini yüksəklik və uca

dərəcələrlə vasfetmiştir. Kitabını da öz qatından endirilmə

olaraq xarakterizə etmişdir. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Həqiqətən o,

ucadır, hikmət sahibidir." (Şura, 51) "Nə vaxt ki, onlara Allah

qatından, yanlarında olan Tövratı təsdiqləyici bir kitab gəldi

mi..." (Bəqərə, 89) Buna görə, vəhyin Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a.)

ürəyində yerləşib qərar etməsi məzmununda "eniş" (nüzul) ləfzinin

istifadə edilməsi yerindədir.

"Haqq" anlayışı objeler dünyasında sabit, dəyişməz bir qarşılığı

olan xəbər və məlumat, "düzgünlük" (sədaqət) anlayışı isə, objeler dünyasındakı

reallığa uyğun gələn xəbər və məlumat şəklində açıqlanmışdır. Bu səbəbdən,

objeler dünyasındakı obyektləri və real faktları, eynilə Uca

Allaha və real faktlara deyildiyi kimi "haqq" deyə xarakterizə etmək, bu

obyekt və faktların özləri haqqında verilən xəbər etibarilə

"haqq" olduqları mənasını ifadə edər. Hər vəziyyətdə, ayəs(n)i kərimədə

keçən "haqq" anlayışı ilə dəyişməz, etibarsız olmaz və qalıcı

şey nəzərdə tutulmuşdur.

Aydın olduğu qədəriylə ayədə keçən "haqq" sözünün başındakı

"ba" hərfi cerri birlikdəliyi ifadə edir. Buna görə ayəs(n)i belə anlamaq

lazımdır: O sənə kitabı, haqq ilə birlikdə, ondan ayrılmaz bir

13............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

şəkildə endirdi." Haqqın birlikdəliyi, haqq ilə birlik, onun üzərinə

qərblin sıçramamasını, içinə qərblin qarışmamasını tələb edir.

Bu səbəbdən, Allah tərəfindən endirilən kitab, qərblin ona üstünlüyü,

suverenliyi baxımından zəmanətdədir. Demək ki, "O, sənə kitabı

haqq olaraq endirdi." ayəs(n)i kinayəli istiare sənətinə nümunə meydana gətirməkdədir.

"Haqq" sözünün başındakı "ba" hərfi cerrinin mənas(n)ı

ilə əlaqədar başqa şeylər də deyilmişdir; ancaq bunların heç biri əsassızlıqdan

bəri deyil.

Ayədə keçən "musaddikan" sözü "təsdiq" (təsdiqləmə) sözündən,

o da "sədaqət" məsdərindən törəmişdir. "Saddaktu məqalən

həmçinin" filan sözü təsdiq etdim; yəni, onun doğruluğunu təsdiqlədim,

doğru olduğunu etiraf etdim, "saddaktu fulanen" filan adamın

xəbər verdiyi şeylərin doğru olduğunu qəbul etdim, deməkdir.

"Özündən öncekiler..."dan məqsəd, Qurandan əvvəl endirilən

Tövrat və İncildir. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Gerçək

budur ki, biz Tövratı, içində bir hidayət və nur olaraq endirdik... Ona

içində hidayət olan İncili verdik... Sənə də, önündəki kitabları

təsdiqləyici olaraq Kitabı verdik." (Maidə, 44-48) Bu ifadə buna

dəlalət və işarə edir: Bu gün Yəhudi və Xristianların əllərində

olan Tövrat və İncildə uca Allahın Hz. Musa və Hz. İsaya (ə.s)

endirdiyi ayələr var, içində bəzi çıxartmalar və təhriflər

olsa da. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a.) dövründə Yəhudi və Xristianların

əllərində olan Tövrat və İncil, Bu günki Tövrat ilə dörd

bilinən İncil idi. Beləcə Qurani Kərimin mövcud Tövrat və İncili

təsdiq edir olması nəticəs(n)i ortaya çıxır; ancaq bu, yüzdə yüz/üz bir

təsdiq deyil, ümumi mənada bir təsdiqdir. Çünki Qurani Kərimdə,

Tövrat və İncildə tahrifat edildiyini, bəzi şərhlərin çıxarıldığını

ifadə edən ayələr vardır.

"And olsun, Allah İsrail oğullarından qəti söz al/götürmüşdü... və

ürəklərini sərt etdik. Onlar, sözləri qoyulduqları yerlərdən

sapdırarlar. Özlərinə xatırladılan şeydən pay almağı unutdular...

Və biz Xristianlarıq deyənlərdən qəti söz al/götürmüşdük. Sonunda

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................14

onlar özlərinə xatırladılan şeydən pay almağı unutdular."

(Maidə, 12-14)