Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 84) "Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik." ayəs(n)i, peyğəmbərimizdən və digər peyğəmbərlərdən alınan müqaviləyə söykənən olaraq

ona yönəldilən bir əmri ifadə etməkdədir. Ondan, özü və ümmətindən

inanlar adına; "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik."

deməsi istənməkdədir.

Az əvvəl işarə etdiyimiz kimi, bu da söz mövzusu müqavilənin həm

peyğəmbərlərdən, həm də onların ümmətlərindən alındığına bağlı

bir dəlil xüsusiyyətindədir.

"...İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrə endirilənə..." Burada

adları zikr edilənlər, İbrahim soyundan gələn peyğəmbərlərdir.

Ayədən, "nəvələr"lə nəzərdə tutulanların, Yaqubun soyundan gelən

peyğəmbərlər və ya Davud, Süleyman, Yunus, Eyub və digərləri kimi

274........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İsrailoğulları qəbilələrindən olan peyğəmbərlər olduğuna bağlı bir

bilvasitə işarə qəbul etmək mümkündür.

"Və peyğəmbərlərə Rəblərindən verilənlərə..." ifadəsi, cümlə içində

şərhi ümumiləşdirmək məqsədiylə iştirak etməkdədir. Məqsəd,

Adəm və Nuh kimi digər peyğəmbərləri də əhatə içinə al/götürməkdir.

Sonra da; "Onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik. Və biz

ONA təslim olmuşlarıq." ifadəsiylə bütünü bir qiymətləndirmə altına

toplanır.

"Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz."

ifadəsi, alınan müqavilənin əhatə sahəsinin xaricində qalan yanaşmanın

mənfilənməsini məqsəd qoymaqdadır. Bu səbəbdən müqavilənin gərəklərini

yerinə yetirmənin zəruriliyi vurğulanmaqdadır.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Möminindən (ə.s) belə

rəvayət edilər: "Uca Allah, bizim Peyğəmbərimizdən əvvəl, bütün

peyğəmbərlərdən qəti söz al/götürdü ki, onun gəlişini və xüsusiyyətlərini

ümmətlərinə xəbər versinlər, onu müjdələsinlər, onu təsdiq etmələrini

əmr etsinlər." (c. 1, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbi Talibdən

(r.ə) rəvayət edər: "Uca Allah Adəmdən indiyə qədər göndərdiyi

bütün peyğəmbərlərdən Hz. Məhəmməd (s. a. a) haqqında qəti

söz al/götürmüşdür. Əgər onun göndərilişi əsnasında yaşayırlarsa, qətiliklə

ona inanacaqlar, ona kömək edəcəklər, ona inanmağı əmr edəcək

və qövmlərindən bu barədə söz al/götürəcəklər." Hz. Əli bunları

söylədikdən sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Hanı Allah peyğəmbərlərin

müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm..." (c. 2, s. 47, Beyrut

nəşr/təzyiqi)

Yuxarıda yer verdiyimiz iki rəvayət, daha əvvəl də işarə edildiyi

kimi, ayənin ləfzinin və axışının dəlalət etdiyi xüsusu ümumiyyətlə

açıqlamaqdadırlar.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................275

Mecma-ul Bəyan və əl-Cevami adlı əsərlərdə İmam Cəfər Sadiğin

(ə.s) ayənin mənasıyla əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Hanı Allah, peyğəmbərlərin ümmətlərindən müqavilə al/götürmüşdü.

Hər ümmətdən peyğəmbərini təsdiq etmək, onun gətirdiyi dinə

görə əməl etmək üzrə söz al/götürmüşdü. Ancaq onlar verdikləri sözlərini

tutmadılar; peyğəmbərlərinin şəriətlərinin bir çoxunu tərk etdilər,

bir çoxunu da təhrif etdilər." (Mecma-ul Bəyan, c. 2, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)

Rəvayətdə haqqında danışılan xüsus, ayənin uyğunlaşdırıla biləcəyi mövzulardan

birinə təmas etmə şəklindədir. Bu səbəbdən, ayənin həm peyğəmbərləri,

həm də ümmətlərini əhatə edən ümumilikdə olmasıyla

ziddiyyət təşkil etməz.

Yenə Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Mömininin, "Bunu

təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsiylə əlaqədar

olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər: "Yəni, "Bunu təsdiq etdinizmi?

Və buna bağlı olaraq ümmətlərinizdən söz al/götürdünüzmü?" Peyğəmbərlər

və ümmətləri dedilər ki: "Təsdiq etməmizi əmr etdiyin şeyi

təsdiq etdik." Allah buyurdu ki: "Bu barədə ümmətləriniz üzərində

şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə, sizin və ümmətlərinizin üzərində

şahidim." (c. 2, s. 468)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbu Talibin,

"Elə isə şahid olun..." deyə başlayan ifadəylə əlaqədar olaraq belə

buyurduğunu rəvayət edər: "Uca Allah buyurur ki: "Bu barədə

ümmətləriniz üzərində şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə sizin və

onların üzərində şahidim. Ey Məhəmməd, bütün ümmətlər içində,

bu əhddən sonra, kim səndən üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir,

küfr içində haqqa baş qaldıranlardır." (c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Biz, daha əvvəl, rəvayətin mənasının hansı xüsusa istiqamətli

olduğunu ifadə etdik.

Təfsir-ul Qummuda İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Uca Allah, zerr aləmində onlara belə demişdi: "Bunu

təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar da; "Təsdiq

etdik." demişlər idi. Bunun üzərinə Allah mələklərə; "Şahid olun."

276........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

demişdi." (c. 2, s. 107, Qum nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Belə bir nəticə, daha əvvəl də işarə edildiyi kimi,

ayənin zahirindən ilk etapda qəbul edilməsə də ayə tamamilə belə

bir şərhə bağlı deyil.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, "Kim İslamdan başqa bir din

axtarsa..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əhməd və Taberaninin (el-Evsatda)

Əbu Hureyrdən belə rəvayət etdikləri yazılar: "Rəsulullah (s. a. a)

buyurdu ki: "Qiyamət günü əməllər bir-bir gəlir. Namaz gəlir deyər ki:

"Ya Rəbbi, mən namazım." Allah deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən." Sədəqə

gəlir və deyər ki: "Ya Rəbbi, mən sədəqəyəm." Allah; "Sən xeyr

üzrəsən." deyər. Sonra oruc gəlir və deyər ki: "Mən orucum." Allah;

"Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonra bütün əməllər gəlir və Allah hər

birinə; "Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonunda İslam gəlir və deyər ki:

"Rəbbim, sən Salamsan, mən də İslamım." Bunun üzərinə Allah

deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən. Bu gün səninlə al/götürər və səninlə verərəm."

Allah kitabında belə buyurmuşdur: "Kim İslamdan başqa bir din

axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır."

(c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)

et/ət-Tövhid adlı əsərdə (s. 46, h: 7) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 182,

h: 78), ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər:

"Burada nəzərdə tutulan, onların uca Allahı birlemeleri, təkliyini təsdiq

etmələridir."

Mən deyərəm ki: Allahı birləmə (tövhid), Allahın qullarından istədiyi

hər şeydə ONA təslim olmağı tələb edir. Bu səbəbdən ayələ əlaqədar

bu mənalandırma da, şərh hissəsində zikr etdiyimiz anlama

dönmüş olur. Əgər bununla sırf şiryin mənfilənməsi nəzərdə tutulmuşsa,

o zaman ayədə keçən "istəyə" və "istəməmə", qocas(n)ı

və zəruri yol göstəriciliyi ifadə etmiş olarlar.

Bil ki: Ayyaşi (c. 1, s. 181, h: 76) və Qummu (c. 1, s. 106) təfsirlərində

və başqa yerlərdə köçürülən digər bəzi rəvayətlərdə, "Hanı Allah

peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü..." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir

ki: "Qətiliklə Rəsulullaha iman edəcəksiniz və Əmr-ül

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................277

Mömininə kömək edəcəksiniz."

Aydın olduğu qədəriylə bu rəvayətlərdə, "ona iman edəcəksiniz"

ifadəsindəki əvəzlik Rəsulullaha, "ona köməkçi olacaqsınız" ifadəsindəki

əvəzlik də Əmr-ül Mömininə çevirilərək ayə təfsir

edilmişdir. Lakin ayənin ləfzindən buna bağlı bir dəlil qəbul etmək

mümkün deyil.

Ancaq bu çərçivədə Ayyaşi, Salam b. Müstenirdən belə rəvayət

edər: "İmam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: "Onlar özlərini, elə bir

adla adlandırmışlar ki, uca Allah Əli b. Əbi Talibdən başqasını

onunla adlandırmamışdır və onun şərhinin zamanı da gəlməmişdir."

Dedim ki: "Sənə fəda olum, şərhinin vaxtı nə zamandır?"

Buyurdu ki: "Onun şərhinin zamanı gəlincə, Allah bütün peyğəmbərləri

və möminləri onun qarşısında yığacaq və onlar ona kömək

edəcəklər. Bu, bu ayədən çıxan bir nəticədir: "Hanı Allah peyğəmbərlərin

müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm... mən

də sizinlər birlikdə şahid olanlardanım." (c. 1, s. 181, h: 77, Tahran nəşr/təzyiqi)

Bu rəvayət göz qarşısında saxlanılsa, yuxarıda işarə etdiyimiz

problemin həlli asanlaşar. Çünki bu problem, ancaq söz

mövzusu rəvayətlərin təfsir şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində ortaya

çıxar. Şərh şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində söz mövzusu olmaz.

Çünki şərh, daha əvvəl "Sənə kitabı endirən Odur..." (Al/götürü İmran, 7)

ayəsini təfsir edərkən ifadə etdiyimiz kimi, məna növündən olmayıb

lafızla əlaqəli deyil.

278........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

-------------------------

Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

www.islamkutuphanesi.com

www.mizantefsiri.com

www.ehlibeytkutuphanesi.com

saytlarından endirə bilərsiniz.

[e-mail]

[YUXARI GIT]

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

86-İmanlarından, Rəsulun haqq olduğuna şahid olduqdan və

özlərinə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən sonra küfrə sapan bir qövmü

Allah necə hidayətə çatdırar? Allah, zülm edən bir qövmü hidayətə

çatdırmaz.

87-İşte onların cəzası budur: Allahın, mələklərin və bütün insanların

lənəti, onların üzərinədir.

88içində əsaslı qalıcıdırlar. Onların əzabı yüngülləşdirilməz və onlar

güdülməzlər.

89- Ancaq bundan sonra tövbə edənlər və saleh olaraq davrananlar

başqa. Çünki Allah, həqiqətən bağışlayandır, mərhəmətlidir.

90- Doğrusu, imanlarından sonra inkar edib, sonra inkarlarını

artıranların tövbələri qətiliklə qəbul edilməz. İşdə onlar, pozğunların

də özləridir.

91-Şüphesiz, inkar edib kafir olaraq ölənlərin heç birisindən,

fidyə olaraq yer üzü dolusu qızıl versə də, qəti olaraq qəbul

edilməz. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır və onların köməkçiləri yoxdur.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................279

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupunu, Əhli Kitabla əlaqədar əvvəlki qrupla

əlaqələndir-mak mümkün olduğu kimi, müstəqil və əvvəlki qrupla

əlaqəsiz olaraq ələ almaq da mümkündür. Bunu, ayələrin axışından

açıqca müşahidə etmək mümkündür.

(Al/götürü İmran / 86) "İmanlarından... sonra küfrə sapan bir qövmü Allah

necə hidayətə çatdırar?" Bu cümlədəki problemin vurğusu yadırğamağı və qeyri-mümkünlüyü

ifadə edər. Bununla nəzərdə tutulan, söz mövzusu xüsusiyyətlərə sa-hip

kəslərin hidayətə çatmalarının qeyri-mümkünlüyüdür. Ayənin sonunda

də "Allah, zülm edən bir qövmü hidayətə çatdırmaz." deyilməkdədir.

Daha əvvəl, bənzəri ifadələrlə əlaqədar olaraq dediyimiz kimi, xarakterizə etmə

hökmün səbəbinə istiqamətli bir növ işarə ehtiva etməkdədir. Yəni, onlarda

bu xüsusiyyət, bu xarakter olduğu müddətcə Allah onları hidayətə

çatdırmaz. Dolaysıyla bu ifadəylə, onların tövbə edib gerçəyə dönmələri

vəziyyətində hidayətə çatmaları arasında bir ziddiyyət yoxdur.

"...Rəsulun haqq olduğuna şahid olduqdan..." ifadəsinə gəlincə;

əgər burada Əhli Kitab nəzərdə tutulursa, onların şahidlikləri, əllərindəki

müqəddəs mətnlərdə iştirak edən peyğəmbərlik əlamətlərinin

Rəsulullah Əfəndimizlə (s. a. a) üst-üstə düşdüyünə şahid olmalarıdır. Aya-

tin axışı içində iştirak edən "...və özlərinə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən..."

ifadəsindən də bunu qəbul edə bilərik. Əgər nəzərdə tutulanlar,

Müsəlmanlardan mürtəd olanlar və dindən dönənlər isə, onların

şahidlikləri, risaləti təsdiq etmələridir. Ama cəhalətə və hamiyete

söykənən biçimsəl bir təsdiq deyil, tərsinə, ortaya çıxan açıq-aşkar gerçəyə

söykənən bir təsdiq. Necə ki, "...və özlərinə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən..."

ifadəsi də, bunu vurğulamaqdadır.

Bu iki şərhdən hansı nəzərdə tutulmuşsa edilsin, "şahid olduqdan..."

ifadəsinin, ayənin baş qisiminə əlavə olunması bunu göstərir:

Ayədə keçən "küfr"dən məqsəd, haqqın ortaya çıxışından və

haqqa bağlı dəlilin tam olaraq ortaya qoyulmasından sonra reallaşan

inkardır. Haqqa qarşı ağız büzmə, haqq əhlinə inad et

280........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

me yəni. Bunun adı azğınlıq, haqsız yerə daşqınlıq və zülmdür. Bu

xüsusiyyətə sahib olanlar, qurtuluşa, felaha çatmazlar.

Deyildiyinə görə, ayənin orijinalında keçən "və şəhidi..." ifadəsinin,

hərəkət mənasını ehtiva edən "imanihim" ifadəsinə ətf edilmiş olması caizdir. Buna görə cümlənin bucaqlımı

belə olar: "İman etdikdən... şahid olduqdan... sonra küfrə sapan..." Ya da "və şəhidi..." ifadəsindəki "vav" hərfi, "hal" ədatı qəbul edilir, cümlə də başında

"kad" ədatı fərz edilərək hal cümləsi şəklində qiymətləndirilər. Buna

görə də cümlənin bucaqlımı belə olar: "...şahid olduqları və... gəldiyi

halda, imanlarından sonra küfrə sapan..."

(Al/götürü İmran / 87-88) "İçində əsaslı qalıcıdırlar. .."İşte onların cəzası

budur: Allahın... lənəti, onların üzərinədir... və onlar güdülməzlər."

Daha əvvəl, "İşdə onlara həm Allah lənət edər, həm də bütün lənət

edənlər." (Bəqərə, 159) ayəsini təfsir edərkən bütün lənətlərin onların üzərinə

yönəlməsinin nə mənanı verdiyini açıqlamışdıq.

(Al/götürü İmran / 89) "Ancaq bundan sonra tövbə edənlər və saleh olaraq davrananlar

başqa." Quruluşçu davranış içinə girənlər, islah edici bir tutum sərgiləyənlər

yəni. Bununla nəzərdə tutulan, tövbələrinin qəti, geri dönmesiz

olmasıdır. Bu şəkildə geri dönmesiz tövbə, küfrün qalıqlarını yuyar,

iç dünyalarını imanla təmizləyər, dezinfeksiya edər. Saleh əməllər,

quruluşçu işlər etməyə gəlincə; bu, tövbənin, küfrdən təmizlənmənin

qaçınılmaz bir detalı, imtina edilməz bir nəticəs(n)i olmaqla birlikdə,

söz mövzusu tövbə üçün bir dayaq və təməl mövqeyində deyil.

Ayədə də buna bağlı bir dəlil yoxdur.

"Çünki Allah, həqiqətən bağışlayandır, mərhəmətlidir." Burada

el-let malılın, niyə/səbəb nəticənin yerinə qoyulmuşdur. Bu səbəbdən

ifadənin bucaqlımı belədir: "Allah onu bağışlayar/hədiyyələr, ona mərhəmət edər.

Çünki Allah bağışlayandır, mərhəmətlidir."