Elm sahəsi: filologiya – dilçilik

Yalan söz iyidi salar dərinə,

Köhnə dağarcığı tumaş yerinə,

Aşıq Ələsgərə satma, hayıfsan!” [6, s.32].

Bu nümunədə də dəyərinə, həmçinin saxlanma, işlənmə vəziyyətinə görə müqayisə olunan iki predmetin (dağarcıq – tumaş) antonim münasibətdə olur. Ancaq bu halda antonimlik kontekstualdır və mətndə üzə çıxır.

Söz və sükut tamamlayıcı antonimliyə aiddir. Burada hadisənin biri digərini tamamlayır. Bu tipli antonimlik C.Layonz tərəfindən də göstərilmişdir. Tədqiqatçı üç tip əksliyi fərqləndirərək yazmışdır: “Antonimlik və ya mənaya görə əkslik mühüm semantik münasibətlərdən biri olaraq çoxdan qəbul edilmişdir. …Biz üç tip əksliyi qəbul edirik və “antonimlik” bunlardan yalnız birinə tətbiq olunacaqdır”. C.Layonz tamamlamanı, antonimliyi və konversivliyi üç əkslik tipi kimi ayırmışdır [124, s.485].

“Söz gümüşse süküt altındır” atalar sözündə “söz” və “sükut” tamamlama əksliyi cütləridir. Lakin dildə elə söz vardır ki, bu iki antonim arasına girə bilir. Azərbaycan dilində “danışmaq gümüşdür, danışmamaq qızıl” atalar sözündə antonim münasibətdə “danışmaq” və “danışmamaq” sözləri durur. Bu eyni kökdən olan feillərdir və onlarda hərəkətin əksliyi inkar şəkilçisinin köməyi ilə düzəlmişdir. Azərbaycan dilində həmin atalar sözünün “Danışmaq qümüşdürsə, susmaq qızıldır” variantı da işlənir. Bu halda tamamlayıcı sözlər “danışmaq” və “susmaq” feilləri olur. Azərbaycan dilində “danışmaq” və “susmaq” feilləri arasında “pıçıldamaq” aralıq mövqe tuta biləndir.

Türk dilindəki atalar sözündə (Söz gümüşse süküt altındır) istifadə edilmiş antonim cüt Azərbaycan dilində “səs” və “sükut” sözlərinə uyğun gəlir. Lakin bu halda qeyd edilən atalar sözü türk dilində nəzərdə tutulan məzmunu vermir. Yəni Azərbaycan dilində “Səs gümüşdürsə, sükut qızıldır” ifadəsi mənasız səslənir.

“Yigidi ar, deveyi zelber yıkar” atalar sözündə isə ümumiyyətlə, antonim münasibətdə olan sözlər yoxdur. Bu atalar sözünün məzmunu sırf müqayisə əsasında formalaşır. Qarşılaşdırma prosesində eyniləşdirmə “yıkar” predikatı üzrə gedir: Yigidi ar yıkar. Deveyi zelber yıkar.

“Yol yürümekle, borc ödemekle” atalar sözü də eyni xüsusiyyətə malikdir. Lakin burada eyniləşdirici predikat buraxılmışdır. Yol yürümekle bitər (qurtarar). Borc ödemekle bitər (qurtarar).

Atalar sözləri arasında elələri vardır ki, onlar əks mənalı feillərin köməyi ilə düzəlir. Bəzi hallarda bunlar konversiv feillər olursa, başqa hallarda antonim feillər olur. Məsələn, “Nə əkərsən, onu da biçərsən” (You will reap whatever you sow); “Ödünc gülə-gülə gedir, ağlaya-ağlaya gəlür” [57, s. 31].

Atalar sözlərində antonim korrelyasiya müəyyən əlaməti, hadisəni, hərəkəti təzadlı şəkildə ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu halda ümumi məzmun atalar sözlərində tələb olunan ekspressiyanı yaradır. Atalar sözlərində tam antonimliklə yanaşı, natamam və kvaziantonimlik də yer alır.

“Rüşvet kapıdan girince, insaf bacadan çıkar” // “Rüşvet kapıdan girince iman bacadan çıkar” (Literal translation: When bribery enters through the door, faith goes out through the chimney). Burada girmək və çıxmaq antonimləri rüşvət və insaf sözlərinin qarşılaşdırılmasına, onların kvazi antonim kimi işlənməsinə imkan yaratmışdır. Gəlmək-getmək, girmək-çıxmaq, yıxılmaq-durmaq, əkmək-biçmək kimi antonim cütlər müxtəlif dillərin atalar sözlərində işlənir. Məsələn, ingilis atalar sözlərində come – go antonim cütü yüksək tezliklə işlənir. Bu cüt müxtəlif atalar sözlərinin tərkibində qeydə alınır. Light come, light go (Asan gəldi, asan getdi), Come with the wind, go with the water (Küləklə gəldi, su ilə getdi). Azərbaycan və türk dillərində “Hayy’dan gelen Hû’ya gider” atalar sözünün tərcüməsi “What comes from The Ever Living One will go to him” şəklindədir. Bu atalar sözü ingilis dilindəki “Come with the wind, go with the water” atalar sözü ilə ekvivalentdir. Bu atalar sözlərində qarşılaşdırılan leksik vahidlər antonim cüt təşkil etmir. Buna baxmayaraq, sabit sözbirləşməsində onlar kontekstual antonim funksiyasını yerinə yetirirlər.

N.V.Tsareqoredseva göstərir ki, come – go antonim cütlüyü tərkibi feillərin oppozisiyası ilə də gerçəkləşir. Məsələn, come in – go out, come down – go up. Come leksemi go away və steal away tərkibi feilləri ilə qarşılaşdırılaraq oppozisiya yaradır. Disease come on horse back, but go away on foot (Xəstəlik atla gəlir, piyada gedir), Take time when time comes? Lest time steals away (vaxt gəldi əldən buraxma; hərfi tərcümə: vaxt gələndə ondan istifadə et ki, əlindən çıxmasın) Misfortunes come on wings and depart on foot (Bəla quş qanadında gəlir, piyada gedir) və s .[176].

Azərbaycan dilində “çəkişməsən, bərkişməzsən” atalar sözündə çəkişmək və bərkişmək feilləri opozitivlər kimi işlənmişdir. Bu iki feil atalar sözündən kənarda antonim cüt təşkil etmir. Lakin atalar sözünün daxilində onlar kvaziantonim münasibətdə olur. Atalar sözü hərəkətin birinin yoxluğu ilə digərinin mümkün olmadığı mənasını verir. Bu halda atalar sözünün daxilində iki feil tamamlayıcı əksliyi yaradır. İngilis dilində çıxmaq, dırmanmaq, qalxmaq mənalarında olan feillərin yıxılmaq mənasındakı feillərin kvaziantonim korrelyasiyaya girməsi özünü göstərir. He that never climbed, never fell (Heç vaxt qalxmayan, heç vaxt yıxılmaz); One may sooner fall than rise (Yıxılmaq qalxmaqdan asandır); Love will creep, where it may not go (Məhəbbət gələ bilmədiyi yerə sürünüb gedər); Learn to creep before you leep (Tullanmaqdan əvvəl sürünməyi öyrən); Learn to crawl before you run (Qaçmaqdan əvvəl sürünməyi öyrən) və s. Bu nümunələrdə antonimlik münasibəti kontekstualdır. Ona görə də qeyd olunan cütlər kvaziantonimlər sayılmalıdır.

Atalar sözlərində semantik bağlılıq həm dinamikliyə, həm də statikliyə malik olur. Bu sözlərdə özünəməxsus struktur əlaqələr müşahidə olunur. Qeyd edilən cəhət təkcə türk dillərindəki atalar sözlərinə deyil, müxtəlifsistemli dillərin atalar sözlərinə də aiddir.

Türk dilində tərkibində antonim sözlər olan atalar sözlərinə aid misallar kifayət qədərdir. Məsələn, Ak gün ağartır, kara gün karartır (Hərf.: A white day sheds light, a black day sheds darkness). Bu atalar sözü Azərbaycan dilində də eyni şəkildədir. Atalar sözündə ağ-qara və ağartmaq-qaraltmaq antonimləri işlənmişdir.