Etika və psixologiya

İnsanın fərd,şəxs və şəxsiyyət kimi inkişafı
İnsanı orqanizm,fərd və şəxsiyyət səviyyəsində xarakterizə etmək olar.Bu anlayışlar bir-birilə qarşılıqlı əlaqədədir.Lakin onlardan hər birinin özünəməxsus evristik mənası vardır.

Orqanizm anlayışı bioloji elmlər,şəxsiyyət anlayışı isə sosial elmlər kontekstində formalaşmışdır.Orqanizm geniş anlayışdır.Hər bir canlı varlıq—bitki də,heyvan da,insan da orqanizmdir.Psixologiya insanı orqanizm kimi deyil,fərd və şəxsiyyət kimi öyrənir.Hər bir insan bir tərəfdən bioloji varlıqdır,digər tərəfdən sosial varlıqdır.Onun bioloji varlıq psixoloji xüsusiyyətlərini fərd termini,sosial varlıq kimi psixoloji xüsusiyyətlərini şəxsiyyət termini ilə ifadə edirlər.İnsanın həyat fəaliyyətində bu iki cəhət bir-birilə elə uzlaşır ki,biz çox vaxt nəinki onları aydın şəkildə fərqləndirmir,hətta bu haqda fikirləşmirik.Halbuki insanın fərd və şəxsiyyət kimi xarakteristikaları vəhdət təşkil etsə də ,onları eyniləşdirmək olmaz.Təsadüf nəticəsində heyvanlar arasına düşmüş və onların içərisində böyümüş uşaqlara aid faktlarla bu baxımdan tanış olaq.

Elmə təxminən 50-yə qədər belə hadisə məlumdur.Qarşıya sual çıxır : bu uşaqları şəxsiyyət adlandırmaq olarmı?

Əgər biz uşağı fərd kimi səciyyələndirərkən,birinci növbədə ,onun insan növünə mənsub olduğunu qeyd edirik.Bunu başa düşmək üçün ,təkcə onu göstərmək kifayətdir ki,insan balası heyvanlar içərisinə düşdükdə belə,heyvan balasına çevrilmir.İnsan olaraq qalır.

Fərd anlayışı bir cəhətdən də maraqlıdır ki,eyni növlü bitki və heyvanlar bir-birindən müəyyən xüsusiyyətlərə görə fərqlənsələr də ,onların arasında oxşarlıq daha çoxdur.İnsan isə belə deyildir:psixoloji baxımdan onlar bir-birinə oxşamırlar.Biz insanı fərd kimi xarakterizə edərkən məhz bu xarakterləri nəzərə çarpdırırıq.

Fərd—özünəməxsus psixoloji xüsusiyyətləri olan,heç kəsə oxşamayan təbii varlıq deməkdir.Bu baxımdan hər bir adam –həm təzə doğulmuş uşaq,həm də hər hansı bir yaşlı adam fərddir.

Bir cəhəti dəqiqləşdirək:insan fərd kimi doğulur,cəmiyyətdə müəyyən sosial keyfiyyətlərqazanır və şəxsiyyətə çevrilir.

Şəxsiyyət mürəkkəb fenomendir.Şəxsiyyət—bioloji,sosioloji və mənəvi keyfiyyətlərin toplusudur.O,psixoloji baxımdan müxtəlif xüsusiyyətlərlə xarakteizə olunur.Bu nöqteyi-nəzərdən aşağıdakıları xüsusilə qeyd etmək olar:

İctimai fəallıq: şəxsuyyət öz fəaliyyət dairəsini ardıcıl surətdə genişləndirir.Öz həyat yolunu müəyyən edir.Həm də həyat şəraitini dəyişdirir,ən mürəkkəb həyati situasiyalarda öz daxili inamına və həyat mövqeyinə görə hərəkət edir.

Motivlərin davamlı sistemi: motivlərin,maraqlar,əqidə və s.üstünlük təşkil edən sistemi formalaşır və onlar şəxsiyyətin istiqamətini müəyyən edirlər.

Şəxsi məna –şəxsiyyətin tələbatına və s.uyğun gələn obyektləronun üçün şəxsi məna kəsb edir.Bu cəhət birinci növbədə şəxsiyyətin sosial yönəlişləri və həyat mövqeyində ,emosiya və hislərində,maraq və meyillərində özünün aydın ifadəsini tapır.

Münasibətlər—şəxsiyyətin nüvəsini təşkil edir.İnsanın başqa adamlara ,əməyə,şeylərə ,özünə münasibətləri onun şəxsiyyətini xarakterizə edir.Şəxsiyyətin mənlik şüuru da nəticə etibarilə onun münasibətlərilə müəyyən olunur və s.

Şəxsiyyət fərd üçün subyektiv olaraq onun məni—özü haqqında təsəvvürlər sistemi kimi meydana çıxır.Şəxsiyyətin özünə verdiyi qiymətlərdə ,özünə hörmət hissində ,iddia səviyyəsində və s.onunözü haqqında təsəvvürləri əks olunur.

Şəxsiyyətə çevrilmək müəyyən həyat mövqeyi ,hər şeydən əvvəl,əxlaqi mövqe tutmaq,öz mövqeyini cəmiyyətin üzvü kimi aydın dərk etmək və onun üçün mısuliyyət daşımaq,özünün əməlləri ,işləri,bütün həyatı ilə onu təsdiq etmək deməkdir.