Evliya deneme
Der-sitâyiş i külliyât ı Tebrîz i Dilâvîz
Yüklə 4,3 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ahlâk ı zemîme i İrân zemîn ;
- Ahvâl ı mezemmet i ahâlî i İrân ;
- Üsâme ibn Şerîk
- Ayn ı Alî
- Menzil i kend i Acısu
- Evsâf ı ziyâretgâh ı Hazret i Muhammed Şâm ı Gazan ;
- Evsâf ı kal‘a i Kumla
- Kend i Dûşt
- Kend i Elkâbendiles
- Kend i Kecâbâd
- Nâhiye i Serâçûn , Benâçûn , Dercerût , Kârdûl , Heştrûd , Behsând , [305a] Rângûrân , Kızılören
- Evsâf ı ziyâretgâh ı şehr i Merâğa ;
- Menzil i Setgiz
Der-sitâyiş i külliyât ı Tebrîz i Dilâvîz: Evvelâ cümle hüsniyyâtından biri budur kim âb ı cârîleri firâvân olmağıla şeb [u] rûz şâhrâhlarından cârûblar ile süpürüp bir zerre gird i gubârdan bir şemme koymayup âb ı nâb nisâr edüp cemî‘î esvâkları eyle pâk serdâbdır kim rûz ı nevrûz ı mâh ı temmûzda âdem sûk ı sultânîde tâze cân bulup tâze civânân esnâf yüzüne bakmadan âdem hayrân olur. Hüsniyyât ı düvüm oldur kim her giz Âl i Muhammedîden şerîfe bâkireleri kul kısmına ve Abdullah oğluna vermeyüp yine kefinne verirler. Hakîr su‘âl edüp eyitdiler kim "Siz bir Kâfire avreti nikâh ile alup nazar ı tohmadır, aslı müslimdir, deyü kâfire alırsız, ma‘kûl mezhebdir. Ammâ kızları kefinne vermeyüp kâfirden müslime versek, ihtimâldir nihâni mürted olup, nazar tohma olunca evlâd niçe olur. Belki ol Abdullah oğlu evlâdların bırağup kâfire firâr edüp, "Evlâdları anadan Âl i Resûl" diyemeniz. Zîrâ sizin mezhebinizce nazar tohmadır deyü kâfir karısını alırsız. Bu kerre ol seyyideden tevellüd eden mürted i billah evlâdları ne olmış olur" deyü bu mes’ele[y]i su’âl etdiler. Hemân hakîr eyitdim: "Cenâb ı Bârî cemî‘î milel i muhtelifenin, isterse Yahûd [ve] Nasâr olsun bellerinden inen evlâdları İslâm ile tevellüd edüp sonra peder u mâder ta‘lîmiyle dalâlete düşer" deyü bu hadîsi tilâvet etdim: 1 
"Sadaka Resûlullah" dedim. Cümlesi bu hadîs i şerîfi istimâ‘ edüp mülzem oldular. Hüsniyyât ı sevüm oldur kim Kânûn ı Şeyh Safî oldur kim cümle çârsû yı şâhîlerinde bey‘ [u] şirâları bisitî ve Abbâsî ve altun ile bâzâr olunur. Sâ’ir pâdişâh ı ekâlîmin sikkeleri geçmeyüp kendi sikkeleri râyicîdir. Yedi yerde sikkeleri kesilir. Evvelâ taht ı kadîmleri "Duribe Erdebîl" ve "Duribe Hemedân" [302b] ve "Duribe Bağdâd" ve "Duribe Isfahân" ve "Duribe Tiflis" ve "Duribe Nihâvend" ve "Duribe Tebrîz" deyü sikkelerinde "Lâ ilâhe illallah, Muhammedün Resûlullah, Aliyyün veliyyullah" yazılır. Bir tarafında her şâhın ismi yazılır kim "Fe ağlân-ı Kelb Alî Şâh Abbas" deyü tahrîr olunur. Ammâ kazbîkîlerinde "Duribe Tiflis" ve "Duribe Tebrîz" yazup bir tarafı münakkaş senesi meskûkdur. Kazbikî mangıra derler. Cümle râyic olan bu sikkelerdir. Ve cemî‘î endâzeleri ucunda ve cemî‘î kilelerinde ve sâ’ir duhte olunan akmişe i fâhirelerinde "Lâ ilâhe illallah" tahrîr olunmuşdur. Kezâlik derâhimleri terâzülerinde böyle ism i Celâl terkîm olunmuşdur. Vay ol kesin hâline kim "Lâ ilâhe illallah" üzre bey‘ [u] şirâsında hilâf ide. Gözüne mil ve başına kızmış taş koyup ol âdemi alîl ederler. Ve cemî‘î esvâk ı şâhîlerinin cümle dükkânçelerinde ve meydân ı bâzârlarında sarı pirinçden sarı zencirli ve demir zencirli terâzüler maslûbdur. Aslâ âdem eli yapışmaz, dâ’imâ maslûb durur. Kaçan bir kimesne me’kûlât [ü] meşrûbât, nebâtât [ü] giyâhât makûlesinden bir şey murâd edince âlü'l-âl güzîde metâ‘ı keff i mîzâna koyup mevzûn ı kâmil oldukda metâ‘ sâhibine hakkın verir. Zîrâ akçesi pâkdir, metâ‘ın güzîdesin alır. Ve cümle güşt ü nân ve sebzevât ve cevv ve gendüm ve dakîk ve tavuk ve güvercin [ve] cevzî ve fındık ve bâzârda suhte olan cümle aşbâz ta‘âmları ( ) ( ) ( ) ve'l-hâsıl cümle me’kûlât [ü] meşrûbât cümle narhı Şeyh Safî üzre terâzü ile bey‘ olunur. Buğday [ve] pirince ve sâ’ir hubûbâta aslâ kile yokdur. Cümle vezne ile bey‘ [u] şirâ olunur. Vây ol merdin hâline kim dirhemlerinde yazılan "Lâ ilâhe" üzre hılâf ide. Ödünü koltuğu altından çıkarırlar, kânûn ı İrânî budur. Ammâ sâ’ir akmişe metâ‘ları zirâ‘ ı melikî ile füruht olunur. Sâ’ir devâbât ve üsârâ yı zî-rûh kısmına dahi kânûn ı Safî üzre bir bahâ takdîr etmişlerdir. Ana göre amel edüp ehl i Kıble ve muhemmenleri vardır. Her bâr kânûn ı şâhîleri budur. Ve hüsniyyât ı çârum: Cemî‘î esvâk ı şâhîlerinde aşbâzları ta‘âmların tabh edüp dükkânçelerinde der-i dîvârlarında olan kâşîleri ve bakır avânîleri ve kâse ve fağfûrî ve mertebânîlerin pâk etmeyince dükkânların açmağa kâdir değillerdir. Vakt i seher olunca dükkânların du‘â vü senâ ile küşâde kılup ba‘dehû herîse pilâv, düzde büryân ve kükü pilâv, çelâv pilâv, muza‘fer pilâv, avşıla pilâv ve'l-hâsıl cümle ta‘âmlarının memdûhu pilâv, herîsedir. Bunları dahi terâzü ile verir huddâm ı civânânları pâk ve mahbûb ı sîne-çâk püserleri var. Cümle sîm-misâl kalaylı sahanlarının kenarlarında ta‘lîk hattıyla 1 Ahlâk ı zemîme i İrân zemîn;: Ahâlîsi Kânûn ı kadîm i Azerbaycân oldur kim on iki imâm aşkına on iki esnâf ı askerî tâ’ifesi ki niçe bin âdem olur. Ulemâdan ve sâ’ir a‘yândan on ikişer esnâf âdemler hânelerinde ta‘âm pişirirler. Mâ‘adâsı hücrelerinde âteş yakmak ihtimâli yokdur kim ta‘âm pişire. Meğer kahve ve çây ve bâdyân ve sa‘lep ve mahlep pişirüp câme-şûylık içün âteş yakup su ısıda, ana mâni‘ olamazlar. Cümle nökerleri ve askerîsi ve bekâr [u] bîkârları cümle çârsû-yı bâzârdan alup ta‘âm yerler. Anınçün kızılbaş ı bed-ma‘âşdırlar kim ma‘îşetleri bu husûsda hakkâ ki beddir. Lâkin ucuz olur ve murâd edindiğin ta‘âmı hora geçirirsin. Hisâbî ve mücerred olan kişilere bu enfa‘dır. Hattâ askerî tâ’ifesi üç ay bâzârda ta‘âm yise anın aşbâzı donluğ-ı şâhî çıkdıkda aşbâz dîvâna çıkup "Men kurbân kulunun aşbâzıyım" deyü kurbân kulunun donluğun alup gider. Bir habbe ziyâde ve noksân almağa kâdir değildir. Sonra hilâf eden aşbâzın dilin ensesinden çekerler. Ba‘dehû aşbâz donluk sâhibine on iki gün müft ziyâfet eder. Kânûnları budur. {Kaçan kim şâh ve bir sipehsâlâr sefere gitse cemî‘î ordularında keçe obalı ve keçe haymeli aşbâzlarından ziyâde asker ve hayme ve bazâr yokdur. Zirâ cümle askerîsi ordu aşbâzlarına muhtâclardır}. Ahvâl ı mezemmet i ahâlî i İrân;: Nizâm [u] intizâmları bunun üzerine cârîdir kim bir mücrim âdemi katl ve salb etmezler. Darûga ve muhtesib, mücrimleri meydân ı siyâsete getirüp Allahümme âfinâ cellâd ı bî-emânlar ol mücrimlere [303a] amân vermeyüp üstâd ı kâmil cellâdların üç yüz altmış aded işkence i şeb-kencesin üç gün üç gice icrâ eder. Evvelâ üç yüz tâzyâne kırbaç ve şübend ve kîrfîl urur. Ba‘dehû dizlerine nakara zahmesi keserâtı urur. Andan tırnaklarına kamış yürüdür. Andan cümle vücûdun dağlağılar ile dağlar ve yağlı bürünceği ipiyle yutdurup ipiyle bürünceği çekdikde bağırsakları ve mi‘desin taşra çıkarırken elbette ol âdem cürmün ikrâr eder. Ve yağlı sünger yutdurur ve şakaklarına gazâl aşığı bağlar ve şakağına ve alnına at mıhları ve at na‘lları mıhlar ve dirseklerinden tüfenkci burgusuyla dizlerinden delüp burgu tabanı altından çıkar. Ba‘dehû tava içre kurşumu kızdırup burgu deliğinden döküp iliğiyle bile kurşum akar ve iki ellerinin ve iki ayağı baş pa[r]maklarının dördün bir yire bend edüp kemend ile dâra berdâr edüp altından kibrit ve eşek sidiği buhûr verir. Fakîr âdemin feryâdı evce çıkar. Ve arkasında küreklerin ve kaburka ve dalısın ve enegilerin çıkarup andan çârmıha gerüp arkasından sırımlar çıkarup omuzlarına rîh ı şem‘ler çerâğân eder. Ve hayâların kemend ile boğar ve burnuna kara çalı dikeni sokar ve başına kızgın tas ve gözüne mil çeker ve niçesinin zekerin dübüründen çıkarır. Ve niçesinin dübürün göbeğinden çıkarup sürresinden efşân eder. Allahümme âfinâ. Ve âdemin ödün koltuğu altından çıkarır. Ve sinirlerin kesüp hırsızları leng eder. Ve yalan şâhîde damga urup burnun ve kulağın budar. Ve dûzdânların ellerin ve ayakların keserler. Ve âdemi yedi gûne çengâle urup ve yedi tür kazığa urup üç gün üç gice ibret i âlem ıslâh ı benî Âdem içün böyle işkence ederler. Bir gün Hân, huzûrunda bu gûne işkenceleri etdirüp bizlere {rağmen} tefâhur kesb etdiğin arz etdi. Hakîr eyitdim "Hânım! Tâ bu mertebe benî Âdeme işkence etmeden me‘âl i murâd nedir?" dedim. Eyitdi: "Ey birâder i mâ! Bunların vâcibü'l-izâle olduğu şâhid i âdiller ile isbât olunup ba‘de's-sübût cümle halka rağmen bir kezden katl etmeyüp tenbîhü'l-gâfilîn içün bu gûne ezâ vü cefâ ederiz kim insândan cebbâr ve âsî yokdur kim Cenâb ı Perverdigâra âsî olup 6  diyen benî Âdemdir. Anınçün böyle işkence ederiz" dedi. Hakîr eyitdim: "Ammâ şer‘î değil, nâ-şer‘îdir kim te’sîri yokdur. Şer‘ile had acıdır ve şer‘ile nass ı kâtı‘ hükmünce {sûre i Mâ’ide'de}
7 
{( ) hükmiyle} ve dahi 8 
fermânı üzre olsa halk ı âlem dahi ziyâde havf u haşyde olurdu" dedim. "Hakkâ yahşı dânişlik edersin" deyü ilzâm ı kabûl eylediler. Ammâ böyle ziyâde işkence eylemeleri halkının âsî ve bî-mezheb ve fırak ı dâllden olmalarıyçındır ve ziyâde zabt u rabtlariyçündür. Keyfe mâ yeşâ böyle edegelmişlerdir. ................ (10 satır boş) ................ Ve cümle kırk iki deyr i Ermeni vardır. Cümleden mükellef ( ) ( ) kenîsesi ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) [303b] Der-beyân ı ziyâretgâh ı evliyâ yı ızâm ı şehr i Tebrîz i dilâvîz;: Evvelâ mezâ[ri]stân ı Sürhâb ve mezâristân ı Çerendâb ve mezâristân ı Keçîlâb ve mezâristân ı Dolyân ı Kûh ve mezâristân ı Heyecân. Bu mekâbirâtdan gayrı niçe yerlerde ziyârâtlar çokdur. Ammâ bu zikr olunan cebbânelerde musannifîn ve mü’ellifînden ulu sultânlar çokdur. Cümleden fakîh ve zâhid i zamâne ve âbid i yegâne Hazret i İmâm Hafedâne ve ana karîb eş-Şeyh İbrâhîm Küvânân, andan Şeyh Şükür Hân, Baba Ferruh, Baba Hasan Meymendî ve Şeyh Şücâ‘ ve Kâlîn ve Şeyh Mâlîn i Tebrîzî ve Hasan Belğârî ve Şeyh Bedreddîn i Kirmânî ve Şeyh Nûreddîn i Bîmâristânî, ammâ mekâbir i Sürhâb'da başka medfen i şu‘arâ vardır. Evvelâ kabr i Enverî [vü] Hâkânî ve Zahîreddîn i Fâryâbî ve Felekî i Şîrâzî ve Şemseddîn i Sebhâsî ve Felekî i Şirvânî. Ve Tebrîz'in etrâfındaki kendlerde medfûn olan kibâr ı evliyâullahları beyân eder Evvelâ karye-i Giçücân'da Hâce Muhammed Giçücânî kuddise sırruhu ve karye i Sebâd-âbâd'da âsûde olan mezâr ı pîrân ı şâzân ve ekâbir i musannifîn i firâvân cümle yedi yüz aded mü’ellifîn bu kubûristânda medfûnlardır. Kuddise sırruhu. Ve ashâb ı Resûlullah'dan sipehsâlâr Üsâme ibn Şerîk, Tebrîz kurbunda kûh ı şehîd üzre medfûndur. Ve emîrü'l-mü’minîn Hazret i Hamza'nın birâder i mihteri Hazret i Aclek Sâriyetü'l-Cebel hazretleri Nihâvend seferine geldikde, bu Aclek hazretleri mecrûhan bu Tebrîz'e gelüp merhûm olmuşdur. Ve eş-Şeyh Sağûcî ve eş-Şeyh Selâmî Reyî ve mekâbir i Sürhâb'da Ümeyye b. Ömer b. Ümeyye, andan kân ı ma‘ânî, müftî i esrâr ı ilâhî eş-Şeyh Hazret i Seyyid Cân Memi hazretleri, te’lîf ve tasnîfâtda bî-bedel ve ulûm i evvelîn ve âhirînde bî-mesel idi ve ilm i ledünni derûnunda derc ve cevâhir i nükûd ı ömr i girân-mâyesin ilm i tevhîde harc etmişdi. Eğerçi ma‘ârif i celîlesine nihâyet ve letâ’if i cemîlesine gâyet yok idi. Kuddise sırruhu. Andan cânib i Memi Cân'a karîb ser firâz ı ulemâ yı âlî ve güzîde i rükn i dîn i sırr ı âlî vâris i ilm i ledünn i Nebevî ya‘nî eş-Şeyh Hazret i Takî: Şi‘r:
Ve Sincârân mahallesinde Hazret i Alî evlâdı ( ) medfûndur. Ve kûh ı Sürhâb'da Ayn ı Alî ve Hazret i Zeyn i Alî ibn Hazret i Alî iki birâder medfunlardır kim mesîregâh âsitânedir. Ve Derveze i Ser'de Efrâsiyâb'ın kellesi medfûndur. Eş-Şeyh Nasrullah b. Akşemseddîn, Ebü'l-Feth Mehemmed Hân'ın Akşemseddîn'in zâdesi genc Nasrullah'dır. ................ (1,5 satır boş) ................ Nefs i Tebrîz'in enderûn [u] bîrûnunda niçe yüz kibâr ı kümmelînler vardır, ammâ îrâdı tatvîl i kelâm ve kesret i kitâbet verdiğiyçün bu kadar ile iktifâ etdik. Temmet bi's-selâm ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Hân ı âlîşân ile Şâm ı Gazan ziyâretine gidüp Tebrîz etrâfında olan kılâ‘ları temâşâ etdiğimiz beyân eder Evvelâ şehr i Tebrîz'den bin mikdârı yekke-süvâr atlılar ile Tebrîz'den kalkup cânib i garba bâğ u bâğçe ve müşebbek bostânlar içre 5 sâ‘atde,
................ (1 satır boş) ................ Hâlâ tekye i Bektâşiyân'dır. İki yüzden mütecâviz pây-bürehne ve ser-bürehne âşıkân ı sâdıkânları vardır. Ve bu âsitâne kapusu hâricinde niçe kerre yüz bin kurbân kellesi boynuzuyla biri biri üzre yığıp bir kulle i azîm etmişler. Zîrâ cemî‘î İrân zemîn halkı bu Muhammed Şâm ı Gazan'a i‘tikâdları olmağıla her sene niçe bin kûsfend kurbân nezerâtlar gelir ve hareminde on zirâ‘ amîk bir âb ı nâb câh ı mâsı var. Mâh ı temmûzda gûyâ yah-pâredir. Hakkâ kim âb ı hayâtdan nişân verir. Ve bu âsitâneye Şâm ı Gazan derler. Ammâ ber-vech i tesmiyesinin aslı dahi oldur kim lisân ı Moğolda şeneb kabre derler. Sâhib i kabr Moğol pâdişâhlarından Muhammed Gazan olmağıla şeneb i Gazan diyecek yerde tahfîf i kelâm ile galat ı meşhûr evlâ olup Şâm ı Gazan derler. Ammâ sahîhi şeneb i Gazan'dır. Ve bu âsitâne i azîm kûh ı Velyân üzre Şâm ı Gazan kal‘ası harâbdır. Anın dâmenine karîb bir âsitâne i garîb ve acîbdir, kaddesenallahu bi-sırrıhi'l-azîz. Andan kalkup cânib i garba gidüp kûh ı Velyân dâmeninde, Kend i Velyân: Üç yüz hâneli ve câmi‘ i dilküşâlı ve hân ve hammâmlı ve dârü'z-ziyâfe imâretli ma‘mûr [u] âbâdân kenddir. Bu hayrât [u] hasenâtların cümlesi vezîr Sa‘id Hoca Reşîdeddîn Dümbulî hayrâtıdır. Andan kalkup cânib i garba meyyâl bâğ u bâğçeler içre 5 sâ‘at gidüp, Evsâf ı kal‘a i Kumla: Sene 998 târîhinde Sultân Murâd Hân ı Sâlis asrında serdâr ı mu‘azzam Koca Ferhâd Paşa binâsıdır. Kûh ı Velyâ[n] dâmeninde şekl i murabba‘ bir kal‘a i seng-binâdır. Dâiren-mâdâr cirmi üç bin seksen adımdır ve yedi kulle ve iki kapudur. Biri cânib i garba Rûm tarafına küşâdedir, biri cânib i şarka Tebrîz kapusudur kim Hadım Ca‘fer Paşa Tebrîz serdârıyken Tebrîz kulundan firâr edüp bu kal‘aya mütehassın olup Tebrîz kulu bu Kumla kal‘asın muhâsara edüp içerden Ca‘fer Paşa bir gicede kal‘anın Tebriz tarafı dîvârın yarup yedi bin güzîde askerler taşra çıkup cümle gâfil yatan Tebrîz kulların dendân ı tîğdan geçirüp bakıyyetü's-seyfin Tebrîz'e dek kovup kul Tebrîz'e vardıkda görseler kim Hadım Ca‘fer Paşa'nın kethüdâsı Tebrîz kal‘asın kapayup bunlara balyemez toplar urup kal‘adan top ve ardlarından Tavâşî Ca‘fer Paşa Kürdistân askeriyle kırup gelir. Âhir cümlesi birer diyâra firâr edem sanup cümlesi dendân ı tîğdan geçüp Ca‘fer Paşa müstakil serdâr ı mu‘azzam olup bu Kumla kal‘asın yıkdığı dîvârın yerini bir bâb ı azîm binâ edüp Gedik kapu ve Tebrîz kapusu derler, sa‘b u metîn kapudur ve kal‘a i kavîdir. İçinde yedi yüz hâne ve bir câmi‘ vardır. Ammâ taşrada varoşu Kumla şehridir kim bâğ u bâğçesine hadd u nihâyet yokdur. Kumla engürü ve alub hârâsı ve Abbâsî ve milçe emrûdu meşhûrdur. Şehri yetmiş mihrâbdır, on biri câmi‘dir. Cümleden Ferhâd Paşa Câmi‘i binâ yı latîfdir, ammâ şehrin kenarında kalmış gayrı câmi‘leri ve hân [u] hammâmları ve çârsû-yı bâzârları vardır. Ve bu şehir, Tebrîz hâkinde başka sultânlıkdır. Bin kadar nökere ve kelentere ve darûgaya mâlikdir ve kadılıkdır. Bunda dahi azîm ziyâfetler tenâvül olunup sultândan hedâyâlar alındı. Bu diyârda sultân, sancak beğine derler, hân, emîr i mîrâna derler, hânlar hânı üç tuğlu vezîr pâyesine derler, i‘timâd ı devle ( ) derler. Sipehsâlâr ı mu‘azzam, serdâr ı vezîria‘zama derler. Kapucubaşı ( ) derler. Münşî, re’îsü'l-küttâba derler. Kelenter, alaybeğine derler. Darûga, subaşıya derler. Yasavul ağası alay çavuşuna derler. Dizçöken ağası, yeniçeri ağasına derler. Dizçöken, yeniçeriye derler. [304b] Mihmândâr, müsâfir kondurana derler. Bu zikr olunan kimesnelerin cümle hükûmetde alâkaları olup mîr-kelâmlardır kim kânûn ı İrân zemîn budur. Andan kalkup 7 sâ‘atde bâğ u bâğçeler içre gidüp Serâvrûd: Nâhiye i kübrâdır ve kend i azîmdir. Tebrîz'in cânib i garbıyla yıldız cânibine meyilli şehr-misâl câmi‘li ve hân ve hammâmlı ve esvâk ı muhtasarlı kenddir. Kelenteri gelüp Hân'a mihmândârlık edüp bir şeb cân sohbeti edüp ale's-seher kalkup cânib i şarka bâğlar içre sayd [u] şikârlar ederek nehr i âb ı Serâvrûd kenarında, Kend i Dûşt: Bunda çâşt ta‘âmı yiyüp sehl istirâhat etdik. Serâvrûd nâhiyesinde hammâmlı ve hân ve câmi‘li ma‘mûr kenddir. Andan 6 sâ‘at, Kend i Çulânduruk: Bu dahi Serâvrûd nâhiyesinde nehr i Serâvrûd kenarında bin hâneli ve bâğ u bâğçeli ve câmi‘ ve hân ve hammâmlı mahbûbe Ermeni kızlı ma‘mûr kenddir. Andan , Kend i Elkâbendiles: Üç yüz evli ve bir câmi‘li sâfî Ermeni re‘âyâlı, üç kenîseli ve üç bin hâneli ma‘mûr ve müzeyyen bâğlı ve müşebbek besâtînli kenddir. Anı geçüp 3 sâ‘at gidüp, Kend i Lâkderuh: Şâh Safî hâtûnunun hâssıdır. Serâvrûd nâhiyesinde Serâvrûd kenarında bin hâneli müslim ve Ermenilerdir kim cümlesi cüllâhdır. Ve cümle iki bin hânedir. Ve câmi‘ ve hân ve hammâmları ve üç aded deyrleri var. Serâvrûd kûhı üzre bir harâb kal‘ası vardır. Andan, Kend i Kecâbâd: Beş yüz hâneli ve câmi‘li ve hân ve hammâmlı kenddir. Andan yine cânib i şarka gidüp, Nâhiye i Rûdkât: Tebrîz'in şimâli cânibinde kûh ı Sürhâb'ın ardına vâki‘ olmuş yüz pâre nâhiye kendleri var. Üç gün bu şehr-misâl kendlerin kurâlarında sayd [u] şikâr edüp andan. Evsâf ı şehr i azîm ve taht ı kadîm bender i Merağa i İrem Azerbaycân hâkinde Tebrîz hudûdunda başka sultânlıkdır. Bin mikdârı askere mâlikdir. Kadısı ve kelenteri ve darûgası ve münşîsi vardır. Zamân ı kadîmde Hûşenk Şâh binâ edüp Azerbaycân'ın ibtidâ taht ı kadîmi bu idi. Meşhûr ı âfâk şehr i nüh-tâk ve kasr ı revâk ı Havernâk ve kâhlar ile ârâste ve bâğ u besâtîn ve selsebîller ile pîrâste bir şehr i müte‘âref i mahbûb ve müzeyyendir. Ve müşebbek hadîka-i ravza i cinânlarında fevâkihe i tayyibesi hadden efzûndur. Ve ulemâ yı zû-fünûnu kıyâsdan bîrûndur. Bu şehr ile Tebrîz'in beynehümâsı on bir fersahdır. Cümle yedi bin altmış toprak örtülü hânesi ve on bir câmi‘i ve kırk hânı ve altmış aded mesâcidi ve kırk tekye i dervîşânı ve on bir hammâm ı dilküşâsı ve üç bin aded dükkânları var. Ekseriyyâ halkı bezzâz ve cüllâh ve pây-bâfdır kim elvân lekeffûrî bogasıları memdûh ı dûhdır. Ve Merâğa'nın mahbûb ve mahbûbesi memdûh ı âlem i İrân zemîndir. Hâlâ bu şehr, Sultân Murâd ı Râbi‘ askeri harâb idelden berü imâr olmadadır. Ammâ imâr [u] bânîsi sene ( ) târîhinde Mervân ibn Muhammedü'l-hımârıdir kim anların zamân ı devletinde tâ cebel i Sehend'e varınca yetmiş bin hâne imiş. Hâlâ ol tarafda âsâr ı imâretleri nümâyândır. Lâkin Cengiziyândan Moğol ve Boğol tâ’ifesiyle Hülâgû, Bağdâd'da Halîfe el-Müstansır-billah üzre hurûc edüp giderken bu şehri harâb edüp niçe kerre dahi harâb olup kûh ı Sehend'den ba‘îd imâristân olmuşdur. Zîrâ mezkûr kûh ı Sehend, bâd ı şimâle mâni‘ olmağıla hevâsı sakîl idi. Anınçün vâdî içre imâret olunmuşdur. Ammâ yine cümle âb ı hayevânları kûh ı Sehend yaylasından gelüp niçe bin bâğ u besâtînleri reyy edüp şehr içre niçe bin hânedânlara fıskıyye ve havz ve şâzirvânlarda revân olmadadır. Ve engûr âbdârı ve sa’ir meyve [vü] müsmirrâtı ve gülnârı ve gûnâ-gûn pembesi ve sebzevâtı meşhûrdur. Ve halkı gâyet ebyazu'l-levn ve marâlî ve gazâlî mükehhal gözlü, şîrîn sözlü ve münevver yüzlü ahâlîsi vardır. Ekseriyyâ halkı nihânîce Hanefiyyü'l-mezheb ve sulehâ-meşreb ahâlîsi firâvândır. Ve ekseriyyâ zebânları Pehlevîce güft u gû ederler, fasîhu'l-lisân ve bedî‘u'l-beyân kimesneleri çokdur. Ve cümle vilâyeti sekiz nâhiyedir. Evvelâ Nâhiye i Serâçûn, Benâçûn, Dercerût, Kârdûl, Heştrûd, Behsând, [305a] Rângûrân, Kızılören, bu zikr olunan nevâhîlerin her birinde seksener ve yüzer pâre ma‘mûr [u] âbâdân kend i masîrler vardır. Cümlesi beş yüz altmış pâre kenddir. Ammâ altmışı şehr i azîm şekilli câmi‘ ve hân ve hammâmlı ve imâretleri ve çârsû-yı bâzârları vardır. Ve yedi pâre ma‘mûr kılâ‘ları var. Bu kend kılâ‘larının her birin ta‘rîf ve tavsîf eylesek bir müccelled kitâb olur.
................ (1,5 satır boş) ................ Bu şehrden kalkup, Menzil i Turnaçayırı: Bir ferahfezâda nebâtât [u] giyâhâtlı ve iki yüz hâneli şehr i Ûcân nâhiyesidir. Cümle halkı bâğbân ve cüllâhdır. Andan, Menzil i Setgiz: Ûcân nâhiyesinde bin evli ma‘mûr kenddir. Andan, Evsâf ı kal‘a i şehr i kadîm Ûcân;: Tebriz'e hâ’il olan kûh ı Ûcân'ın cânib i şarkîsi zeylinde bir şehr i mu‘azzama imiş. Hülâgû Hân harâb etmişdir. İbtidâ bânîsi Peyjen ibn Keyûmers b. Kûderiz binâ etdi. Azerbaycân hudûdunda şehr i müzeyyen idi. Ba‘dehû yine mürûr ı eyyâm ile harâb [u] yebâb olup cümle ahâlîsi Tebrîz'e intikâl etdiler. Andan sene ( ) târîhinde Âl i Cengiziyân'dan Muhammed Şâm ı Gazan ta‘mîr u termîm edüp kûh ı Ûcân dâmeninde şekl i murabba‘ kâr ı sengîn bir kal‘a yı sûr ı metin binâ edüp devri kâmil dü hezâr mâbeyni pâyeyndir, ya‘nî iki bin adımdır. Cânib i şarka bir demir kapusu vardır. İçinde yüz hânesi var, neferâtı yokdur ammâ taşra varoşunda hânesi çokdur. Cümle üç bin hâk i amber-i pâk örtülü evlerdir deyü kelenteri nakl etdi. Yedi câmi‘ ve üç hammâm ve yedi hân ı mihmânsarây ve altı yüz dükkândır. Mahsûlâtından gendüm ve fûlü firâvândır. Âbı kûh ı Ûcân'dan uçup revândır. Meyvesi az olur. Ve cümle ahâlîsi Şâfi‘iyyü'l-mezheb geçinirler ammâ "Üstur zehebeke ve zihabeke ve mezhebeke"1 kabîlesinden olup mezheb i mestûrları nâ-ma‘lûmdur. Lâkin cümlesi ehl i zevk ve meşreb sâhibleridir, mezheb sâhibleri değillerdir. Ve millet i Mesîhiyyeden bî-mezheb i sahîh bir cemâ‘at i Nasârâ Ermenileri vardır ve iki deyr i Mesîhâları vardır. Bu şehri tamâm seyr [ü] temâşâ edüp kûh i Seylân câniblerinde sayd [u] şikâr ederek, Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
âyetleri ve "La şerefe a‘lâ mine'l-islâm"2 ve dahi "Şerefü'l-mekân bi'l-mekîn"3 ve "Şerefü'l-beyti bi-ehlihî"4 ve "Şerefü ehlihi bi-sahâihî"5 misillü ebyât ı redîfler suhûnlarında tahrîr olunmuşdur. Ba‘de't-ta‘âm a‘yân-ı kibâra deste hân verüp pâk tast ve ibrik verüp ellerin gasl ederler. Ammâ tülüngi ve nöker makûlesi sağ elin sol koltuğuna ve sol elin sağ koltuğuna ve ba‘zısı sol elin câmesinin sağ peşi altına silüp seg ber-sahrâ gider. Hâl [u] ahvâlleri bu gûnedir.