Фяза вя заман

F_el= -kx
Bu ifadə Huk qanunu adlanır. Cisimlərin feformasiyası zamanı yaranan və
deformasiya edən hissəciklərin əksi istiqamətində yönəlmiş qüvvəyə Elastiklik qüvvəsi deyilir.

.

.

MOVZU: 3 SURƏTLƏRİN TOPLAMA QAYDASI
PLAN:1. Fəza və zaman

2.İnersial hesablama sistemi

3.Surətlərin toplama qaydası

4.Muxtəlif hesablama sistemində cismin olculəri

Ədəbiyyat siyahısı

1. 
   N. Qocayev - Mexanika Bakı 1978
   
2. 
   N. Qocayev - Optika Bakı 1983
   
3. 
   Kalasnikov - Elektrik bəhsi Bakı 2001
   
4. 
   Friş və Timoryeva – Fizika kursu
   
5. 
   E.Şposki – Atom fizikası Bakı 1961
   

6.A.Əmiraslanov Umumi fizika praktikumu

1.FƏZA VƏ ZAMAN

Mexanika materiyanın ən sadə hərəkət formasını , yəni cisimlərin və ya onların zərrəciklərinin zamandan asılı olaraq bir – birinə nəzərən yerdəyişməsini , cisimlər arasında qarşılıqlı təsirin qanunlarını öyrənir. « Klassik mexanika » adlanan Qaliley – Nyuton mexanikası , yalnız məhdud növ hərəkətləri , yəni kütləsi böyük və sürəti işıq sürtəinə nisbətən çox kiçik olan cisimlərin hərəkət qanunlarını öyrənir. Elmin sonrakı inkişafı göstərdi ki , yalnız küllü miqdarda atomlardan ibarət olan ( belə cisimlər makroskopik cisimlər adlanır ) və sürətləri işıq mürtəinə nisbətən çox kiçik olan cisimlərin hərəkəti klassik mexanika qanunlarına tabe olur.

XX əsrin əvvəllərində fizika elmi elementar zərrəciklərin ( elektron , proton ,neytron və s. ) hərəkət qanunlarını öyrənməyə başladı, yəni mikroaləm fizikası meydana gəldi. Bu elementar zərrəciklərin kütlələri son dərəcə kiçik ( məsələn , elektronun kütləsi 9,1  10³¹ kq ) , sürətləri isə işıq sürətinə yaxındır. Məlumdur ki , ayrı – ayrı atomların və başqa elementar zərrəciklərin hərəkət qanunları klassik mexanika qanunlarına ya tamamilə tabe olmur , ya da təxmini xarakter daşıyır. Bununla əlaqədar olaraq XX əsrin əvvəllərində fizikada tamamilə yeni bir mexanika – kvant və ya dalğa mexanikası yaranır. Kvant mexanikası mikroaləm fizikası olub , kütləsi çox kiçik , sürəti isə işıq sürətilə müqayisə oluna bilən zərrəciklərin hərəkət qanunlarını öyrənir.

Bundan əlavə XX əsrin başlanğıcında Albert – Eynşteyn tərəfindən fizikada tamamilə yeni bir nəzəriyyə – nisbilik nəzəriyyəsi yaradıldı.

Sürətləri işıq sürətinə işıq sürətinə yaxın olan makroskopik cismlərin hərəkət qanunları Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi əsasında öyrənilir.

Kvant mexanikasının əsas müddəaları haqqında materialın sonra ayrılıqda veriləcəyini nəzərə alıb , hələlik nisbilik nəzəriyyəsi haqqında qısa məlumat verəcəyik.

Materiyanın bu və ya digər dəyişilmələrinə biz təbiət hadisələri deyirik. İstənilən hadisə haqqında deyə bilərik ki , o haradasa və nəvaxt isə baş verir. İstənilən fiziki hadisə , birinci növbədə cisimlərin mexaniki hərəkəti , fəza və zaman daxilində baş verir. Ona görə də materiya və onun dəyişmələri fəza və zamanla sıx əlaqədardır. Bu cəhətdən fəza və zaman haqqında olan elmi təsəvvür fiziki üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Nyutona görə zaman öz- özünə mövcud olan sonsuz vaxtdır. Zaman hər hansı hadisənin baş verib – verməməsindən asılı olmayaraq , keçmişdən gələcəyə doğru bərabərçürətli və fasiləsiz « axır » . Lakin ayrı – ayrı zaman fasiləsi onlarda baş verən hadisələrə görə təyin olunur. Təbiətdə dəqiq təkrar olunan prosesləri ( məsələn , Yerin öz oxu ətrafında frlanması , Yerin günəş ətrafında dövrü , rəqqasın rəqsi və s. ) vasitəsilə zaman ölçülə bilər. Klassik fizikada zaman və cismin ölçülərinin bütün inersial sistemlərdə eyni olduğu qəbul olunur.

Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsində ( 1905 – ci ildə xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi , 1915 – ci ildə isə ümumi nisbilik nəzəriyyəsi yarandı ) göstərildi ki , fəza və zaman anlayışlarına mütləq baxmaq özü səhv nəticəyə gətirib çıxarır. Eynşteyn isbat etdi ki , fəza və zaman mütləq olmayıb nisbidir. Yeni nəzəriyyə əvvəllər klassik mexanikada müəyyən edilən nisbilik prinsipinə əsaslanır. Müasir dövrdə bu prinsip təbiətin bütün hadisələrinə aid edilir.
2.İnersial hesablama sistemi.

Mexanikada hərəkətə sadəcə olaraq yerdəyişmə kimi baxılır və bu yerdəyişmə hər hansı başqa maddi cisimlərə nisbətən əmələ gəlir. Ona görə də hər hansı cismin hərəkətinin xarakterizə etmək üçün onun hərəkəti hər hansı başqa cismə və yaxud cisimlər sisteminə nəzərən öyrənilməlidir. Bu cisim , yaxud cisimlər sistemi hesablama sistemi adlanır. Hər bir hərəkət müəyyən hesablama sisteminə nəzərən öyrənildiyindən hərəkəti yalnız müəyyən hesablama sisteminin seçdikdən sonra tamamilə öyrənə bilərik. Məsələn , atılan daşın hərəkətini hər hansı binaya , yaxud bir ağaca və ya içərisində getdiyimiz vaqona görə öyrənirik. Bu halda otağın döşəməsi , divarları , yaxud ağac və s. hesablama sistemi ola bilər. Hesabalama sistemi müxtəlif hallarda müxtəlif cür seçilə bilər. Biz cismin hərəkətini günəşə , yaxud ulduzlara görə də təyin edə bilərik. Hərəkti təsvir etmək üçün hesablama sistemi vəzifəsini görən cisimlərə hər hansı koordinat sistemini bağlamaq lazımdır. Hərəkti , içərisində oturduğumuz otağa görə öyrəndikdə , koordinat başlanğıcını otağın künclərindən birində yerləşdirmək , koordinat oxlarını isə otağın divarları istiqamətində yönəltmək olar.Hesablama sistemi günəş olduqda koordinat başlanğıcını Günəşdə yerləş- dirmək , oxları isə müəyyən ulduzlara doğru yönəltmək olar.

Astronomlar hesablamanı ulduzlara nəzərən aparmağı üstün tuturlar.

Mexanikada yerdəyişmə zamanı cismin koordinatlarının zamandan asılı olaraq dəyişməsini bilmək lazımdır.

Nyutonun birinci və ikinci qanunu ödənilən hesablama sistemi inersial hesablama sistemi adlanır. İnersial sistemə nəzərən düzxətli və bərabərsürətli hərəkət edən istənilən başqa sistem və inersial sistem olar. İnersial sistemə görə təcillə hərəkət edən sistem qeyri – inersial sistem adlanır. Eyni bir cismin iki müxtəlif mnersial sistemə görə hərəkətinə baxaq. İnersial sistem olaraq düzxətli bərabərsürətli hərəkt edən vaqonu götürmüş olsaq , vaqonun daxilində oturan sərnişin vaqonun tavanından düşən cismin şaquli xətt ( CD) üzrə düşdüyünü müşahidə edəcəkdir. İnersial sistem olaraq Yer kürəsini götürmüş olsaq, qatarın sürətinin kifayət qədər böyük qiymətində yerə nəzərən sükunətdə olan müşahidəçi isə cismin parabola ( CE ) üzrə düşdüyünü müşahidə edəcəkdir ( şəkil 1) .

C

D E

Beləliklə, eyni bir hadisə müxtəlif inersial sistemlərdə müxtəlif cür görünür. Eyni bir hadisənin belə müxtəlif təzahürünə səbəb başlanğıc şərtlərinin müxtəlifliyidir. Birinci halda düşən cismin şaquli istiqamətində başlanğıc sürəti sıfır , ikinci halda isə başlanğıc sürəti qatarın hərəkət sürətinə bərabərdir.

Düzxətli bərabərsürətli hərəkət edən vaqonun daxilində hər hansı bir cismə təcil vermək üçün ona təsir edən qüvvələr , vaqon sükunətdə olarkən həmin təcili vermək üçün təsir edən qüvvələrə bərabərdir. Bu onu göstərir ki , düzxətli bərabərsürətli hərəkt edən vaqonun daxilində hər hansı bir mexaniki təcrübə vasitəsilə həmin vaqonun hərəkətdə olub – olmamasını ( pəncərədən bayıra baxmamaq şərti ilə ) söyləmək mümkün deiyl. Cəmi düzxətli bərabərsürətli hərəkət edirsə, cəminin daxilində hər hansı bir təcrübə vasitəsilə cəminin hərəkət etdiyini , yaxud yerində dayandığını ( ətrafa baxmamaq şərti ilə ) söyləmək olmaz. Cəmi sükunətdə olduqda nə qədər tullana biliriksə , cəmi düzxətli bərabərsürətli hərəkt etdikdə də o qədər tullana bilərik. Cəminin sükunətdə , yaxud düzxətli bərabərsürətli hərəkət etməsindən asılı olmayaraq , tavandan asılmış sü ilə dolu qabdan ayrılan su damcısı eyni cür düşəcəkdir. Bütün bunlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar. Sistemin daxilində aparılan heç bir mexaniki təcrübənin köməyi ilə inersial sistemin sükunət halını , düzxətli bərabərsürətli hərəkət halından fərqləndirmək olmaz. Bu qaydada mexanikada nisbilik prinsipi və yaxud Qalileyin nisbilik prinsipi deyilir.

3.SURƏTLƏRİN TOPLAMA QAYDASI

Tutaq ki , nöqtəsinin yerdə bağlı olan inersial sistemə görə koordiantları olsun. Həmin nöqtənin hərəkət edən inersial sistemə nəzərən ( hərəkət edən vaqonla bağlı olan inersial sistemə) koordinatları olsun. nöqtəsinin hər iki sistemdəyi koordinatlarının əlaqəsini tapaq. Sadəlik üçün hərəkət edən koordinat sisteminin oxu istiqamətində hərəkt etdiyini qəbul edək. Onda

( 1)

Beləliklə , nöqtəsinin hərəkət etməyən sistemdəki koordinatlarına görə nöqtənin hərəkət edən sistemdəki koordinatlarını təyin etmək olur. Bu cür çevrilmə ilk dəfə Qaliley tərəfindən alındığına görə ( 1) ifadəsi Qaliley çevrilməsi adlanır.

( 1) ifadəsinin hər bir həddini hərəkət müddətinə bölsək :

bu ifadələr nöqtənin hərəkətdə olan inersial sisteminə görə sürətlərinin müvafiq komponentləri , bu ifadələr isə nöqtənin mükunətdə olan koordinat sisteminə görə sürətinin komponentləridir . Buradan

və

Bu ifadə klassik mexanikada sürətlərin toplanma qaydasıdır.